Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан, “ДАТ консалтинг” компанийн гүйцэтгэх захирал Н.Алгаатай ярилцлаа.

-УИХ Засгийн газарт Оюу толгойтой хэлэлцээр хийх эрхийг нь өгөөд удаагүй байна. Хоёр талын хийсэн гэрээг сайжруул, чадахгүй бол цуцал гэсэн утгатай чиглэл өгчихлөө. Гэрээ цуцлах асуудал яригдлаа гэхэд ямар нөхцөл байдал үүсэх вэ. Наад зах нь хөрөнгө оруулагч тал арбитрт хандаж таарна...?

-Наад захын энгийн жишээ гэхэд л энэ төсөл зогсвол бараа бүтээгдэхүүн нийлүүлдэг Монголын 600 компани бизнесээ алдана. Монголын компаниуд дотор жижиг дунд компаниудаас гадна далд уурхайн нэвтрэлт, бүтээн байгуулалтад оролцож яваа компани ч бий. далд уурхайн нэвтрэлт дээр гадны компанитай хамтарч ажиллаж байгаа хэсгийн хувьд төсөл зогслоо гэхэд гадагшаа гараад ажиллах хэмжээний чадвар суучихсан. оюу толгойн монголчуудад өгч байгаа маш том давуу тал гэвэл энэ. Англи хэлээр, олон улсын стандартаар ажлаа явуулдаг учраас далд уурхайн бүтээн байгуулалтад оролцож яваа монголчууд дэлхийн хаана ч очоод ажиллаж чадна. Харин Монголын эдийн засагт юу ч үлдэхгүй гэсэн том эрсдэл бий. Гэрээ хэлцлийг цуцаллаа гэхэд хамгийн түрүүнд зарга эхэлнэ. Монголын Засгийн газрын тухайд Арбитрын шүүх дээр очоод унах нь тодорхой.

Арбитрын шүүхээс эцсийн шийд гарахад хугацаа орно. Тэр хооронд манай эдийн засаг элгээрээ хэвтэх нь бодитой үнэн. Заргалдаад явчихвал “Рио тинто” эргэж ирэхгүй нь ойлгомжтой. За тэгээд “Рио тинто” Монголын Засгийн газраас мөнгөө нэхэмжлээд заргаа авлаа гэж бодъё. Гэрээ нь цуцлагдлаа гэхэд лиценз нь цуцлагдахгүй. Гэрээ цуцлагдвал Оюу толгой оруулсан хөрөнгөө Арбитрын шүүхэд хандаж нэхэмжлээд авна. Тэгээд лицензтэйгээ үлдэнэ. Лиценз цуцлах асуудал яриагүй учраас лицензээ худалдаж таарна аа даа. Би танаас нэг зүйл асууя. Тэд лицензээ хэнд худалдах вэ?

-Хятад л хамгийн боломжит хувилбар байх даа.

-Харин тийм. Өрнөдийнхнөөс хэн ч авахгүй. Донр орнууд ямар үйл ажиллагаа явуулах юм бүү мэд. Бүгд нүүр буруулах байх. Тэгэхээр Орос, Хятад хоёр тунаж үлдэж таарна. Оюу толгойн зэсийн баяжмалын гол зах зээл нь Хятад. Тэгэхээр оросууд худалдаж авна гэдэг юу л бол. Оросууд авлаа гэхэд Хятадад зарах байлгүй дээ. Оросууд өөрсдөө хэрэгжүүллээ гэхэд баахан орос орж ирж ажиллах байх.

Эрдэнэт үйлдвэр ашиглалтад орох үед 90 хувь нь орос байсан юм. Арван жилийн дараа 70 хувь нь орос хэвээрээ л байсан. 2010-аад онд гучин хувь нь оросууд ажиллаж явсан санагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл 30 жилийн дараа л сая нэг монголчууд дийлэнх боллоо. Гэтэл өнөөдөр Оюу толгойн нийт ажилчдын 95 хувь нь монголчууд. Орос, Хятад энэ төсөлд ороод ирвэл монголчуудыг ингэж их хувиар ажилд авахгүй. “Рио тинто”-гийн хувьд лицензээ Орост зарахгүй нь ойлгомжтой.

-Яагаад?

-Орос барууны хоригт байгаа шүү дээ. “Рио тинто”-гийн нэгтгэлд Австрали, Англи, Америк, Канад бий. Тэд зөвшөөрөхгүй. Тэгэхээр Хятадад зарах магадлал илүү өндөр.

-Хятадад лицензээ зарлаа гэхэд Оюу толгой төслийн хэрэгжилт цаашид яаж үргэлжлэх бол?

-Оюу толгойн лицензийг Хятадууд авлаа гэхэд менежмэнтийг нь “Рио тинто” хийх магадлал хамгийн бодитой хувилбар гэж бодож байна. Энэ тохиолдолд байдал өнөөдрийнхөөс нэг их өөрчлөгдөхгүй. Гэхдээ асуудал иймдээ тултлаа маш их хугацаа орно. Эцсийн шийд гарах хүртэл дөрөв, таван жил зарцуулбал Монголын эдийн засаг яах вэ гэдэг хамгийн том асуулт. Оюу толгойгүй дөрөв, таван жил болвол эдийн засаг элгээрээ хэвтэнэ.

-Таван толгойн IPO-г он гараад хийнэ гэж ярьж байгаа. Оюу толгойн асуудал он гарсаны дараа шийдлээ олохгүй удвал юун IPO болох байх, тийм үү?

-Оюу толгой гол индикатор болох нь ойлгомжтой. Таван толгойн IPO-гийн хувьд Хонконг хамгийн бололцоотой хувилбар. Хонконгт гарахын тулд хийх ёстой хэдэн алхам бий. Нягтлан бодох бүртгэл тунгалаг байх ёстой. Компанийн засаглал сайжрах учиртай. Улс төрөөс хараат бус, мерит зарчим дээр үндэслэсэн уул уурхайн менежмэнт явагдах ёстой болчихож байгаа юм. Хонконгийн зах зээл дээр очлоо гэхэд хувьцааны үнэ гэж чухал зүйл байна. Дэлхийн улсуудад мөрддөг стандарт жишгээр Таван толгойн хувьцааг үнэлбэл маш бага тоо гарна. Бүх эрсдэлийг тооцсоны эцэст гарсан үнийн дүн нь хувьцааны ханш болно. Засгийн газрын тогтоосон 50 цент тэг зууны, тэг мянганы төчнөөн цент гэж буурч үнэлэгдэх өндөр эрсдэлтэй.

-Таван толгойн хувьцаа олон улсын зах зээл дээр дэлхийн жишгээр үнэлэгдвэл тун бага ханшаар арилжаалагдана гэж та сая ярилаа. Ашигт малтмалыг үл хөдлөх хөрөнгө шиг яг таг үнэлдэг жишиг лав л Австралид байдаг гэж сонссон. Дэлхий даяар хэрэглэдэг жишиг үү, эсвэл ганц Австралид хэрэгжиж байна уу?

-Үнэлгээний хувьд гэж яривал бизнесийг үнэлдэг, үл хөдлөх хөрөнгийг үнэлдэг. Ашигт малтмалын нөөц, ордыг яг хөрөнгө шиг үнэлдэг стандарт манайд өнөөхөндөө хэвшээгүй. Уул уурхай эрчимтэй хөгжиж байгаа газарт лиценз шилжүүлэхээс эхлээд татвар төлөх хүртэл маш олон харилцаа өрнөдөг. Ашигт малтмалын лиценз, ордын тухайд худалдаж авах ч юм уу үнэлүүлэх гэж байгаа, хэрэг маргааны шатанд яваа гэх мэт асуудал гардаг. Энэ тохиолдолд чөлөөт зах зээлийн бодит үнэд дөхүүлж үнэлдэг стандарт дэлхийд бий. Тэр нь таны асуусанчлан Австралид хэрэгждэг. Канад, Өмнөд Африкийн бүгд найрамдах улсад ч хэрэгждэг. Сүүлд Америк бас ийм үнэлгээ хийж байгаа. Яг үүнтэй төстэй стандарт маягийн зүйл бусад улсад мөн бий.

-Манайд лиценз шилжүүлэлт их байдаг. Лиценз шилжихтэй холбоотойгоор татвараа бага төллөө гэх мэт маргаан бараг хэвшил болчихсон. Таны яриад байгаа үнэлгээг нэвтрүүлчихвэл энэ асуудал шийдэгдэх нь ээ?

-Тэгнэ. Лиценз шилжүүлсэн тохиолдолд татварынхан татвар авахын тулд хэдээр худалдсан бэ гэж мөрддөг л дөө. Өндөр үнээр худалдчихаад татвараа бага төлж байна гэх мэт асуудал үүсдэг. Үүнийг нь үнэлдэг арга, кодексийг дэлхийн улс орнууд бий болгочихсон гэсэн үг. Энэ кодексийг нэвтрүүлэх эрэлт манайд их бий. Наад зах нь хөрөнгийн бирж дээр геологи уул уурхайн компаниуд хувьцаат компани болж гарахад зайлшгүй хэрэгтэй. Нийтэд зориулж худалдах хувьцааны үнэ та бид хоёрын ярьж суугаа энэ үнэлгээгээр тогтоогдох юм. Урт нэртэй хууль гарсаны дараахь процесс байна. Нөхөн олговор олгож чадахгүй асуудал үүссэн. Компаниуд гаргасан зардлаа гээд баахан тоо бичээд өгчихсөн. Засгийн газар хариуд нь хэлэлцээрт орох ямар ч боломжгүй нөхцөлд орсон л доо.

-Компаниудын нэхсэн мөнгөний хэмжээг бодитоор үнэлж чадахгүй байсан болохоор уу?

-Яг тийм. Компаниудын нэхсэн мөнгөний хэмжээ хэр үнэн болох, бодит өртөг зардал нь яг хэд гэдгийг үнэлж мэдэхгүй байсан учраас асуудал үүссэн. “Эрдэнэс Таван толгой”-н 1072 хувьцааны үнэлгээ ч бодитой биш. Засгийн газар 1072 хувьцааг 900 гаруй төгрөгөөр үнэлээд компанийн балансад биччихсэн. Худлаа үнэ шүү дээ. Түүнийг нь үнэлдэг арга сая миний онцолж хэлсэн стандарт байх жишээний. Уул уурхайн салбарт 2000-2011 он хүртэл лицензийн шилжилт их хийгдсэн. Ялангуяа хайгуулын лиценз. Энэ тохиолдолд мэдээллээ худалдсан үнээс татвар авна гэдэг. Тэгэхээр мэдээлэл нь ямар үнэтэй вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ ээ дээ. Гаргасан зардал, хүрсэн мэдээллээр нь хэмжиж таарна. Зардлыг нь тодорхой, бодитой гаргаж ирэх боломж мөн л сая ярьсан үнэлгээнд бий.

-Таны ярихыг сонсох нь ээ, манайд маш хэрэгтэй арга санагдлаа. Дэлхийд жишиг болсон энэ үнэлгээг манай улс хэр сонирхож байгаа юм бол?

-СЗХ, Монголын компаниуд 2012 оноос нэлээд судалсан юм билээ. Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын холбоотой хамтраад дэлхийд жишиг болсон гурван стандартын дагуу кодекс бий болгох гэж оролдож байгаа. Гадны олон төслийн дэмжлэг ч орж ирэх байх.

-Хайгуулын анхан шатанд яваа ордыг үнэлж болох уу?

-Болно. Үйлдвэр ажиллах явцад, үйлдвэрлэл эхлэхээс өмнө ч үнэлэх боломжтой.

-Лицензийн маргаан гараад үнэлгээ хийлгэлээ гэж бодъё. Тооцож гаргаад ирсэн үнэ нь зохиомол байх эрсдэл бий юү?

-Тийм зүйл байхгүй. Жинхэнэ чөлөөт зах зээлийн үнээр үнэлгээг нь хийнэ. Нэг жишээ хэлье. “Сентерра” Монголоос гарахдаа Гацууртын ордыг Бороотой нь хамт бараг 35 сая ам.доллараар худалдчих шиг боллоо. 60 гаруй тонн алттай орд шүү дээ. 35 сая гэдэг нь зах зээлийн үнэ. Худалдаж авсан нөхөр “Бороо гоулд” шиг асуудал бэрхшээлийг туулна. Ашиглахад бэлэн болсон хэрнээ яг ашиглах хүртлээ зургаа, долоон жилийг алдах эрсдэл байна. Нэгдүгээрт гадаадын хөрөнгө оруулалттай, стратегийн ач холбогдолтой орд учраас Засгийн газарт хувиа тохирох хүндрэлтэй байсан болов уу. Хоёрдугаарт нь Ноён уул тойрсон иргэний хөдөлгөөний эсэргүүцэл байна. Өөрөөр хэлбэл энэ ордын хувьд зах зээлийн үнэ нь хөрсөн доорх алт биш. Тэр ордод хөрөнгө оруулаад борлуулахад хэр хэмжээний эрсдэл туулж, ямар цаг хугацаа зарж ашиглах чадахгүй удах вэ гэдэг л үнэлгээ буурах гол шалтгаан болдог.

-Тэгэхээр улс төрийн эрсдэл үнэлгээний том шалгуур болдог байх нь...?

-Тэгж ойлгож болно. Ер нь бүх нөхцөл байдлыг харгалзаж байж үнэлдэг. Таны хэлсэн улс төрийн нөхцөлөөс гадна уул геологийн нөхцөл, татварын орчин гэх мэт бүгдийг тооцож үздэг. Ашиглахад тээг болж мэдэх бүх нөхцөлийг судалж, тооцдог гэсэн үг. Тэр бүгдийг нь үнэлдэг стандарт л даа. Монгол 2011 оноос хойш хайгуулын лиценз бараг л олгохгүй, ер нь их удаан олгож байна.

Монголд хөрөнгө оруулалтыг хайгуулын салбар л татаж байсныг өнгөрсөн түүхээс харж болно. 100 хувь эрсдэлтэй мөнгийг гаднаас хайгуулын салбар босгосоор ирсэн нь бодитой үнэн. Австрали, Торонтогийн гэх мэт хөрөнгийн биржээс гадны хөрөнгө оруулагчдаас босгосон мөнгө Монголд зарцуулагдсан. Хайгуул хийх хэрээр мэдээлэл нь илүү тодорхой болж, нөөцийн боломж нь ихэсч, тэр хэрээр босгох мөнгө нь томорч байсан. Хайгуул ер нь ийм зарчмаар явдаг. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтаас бусад том мөнгө дан хайгуулаар дамжиж орж ирсэн. Хайгуулыг дагаад шатахуун нийлүүлэлт, хоолны үйлчилгээ гэх мэт олон салбарын бизнес цэцэглэдэг онцлогтой.

Монголд хайгуул идэвхжих үед эдийн засаг энэ мэтээр тэлж, тэтгэгдэж байсан. Харин одоо тийм зүйл байхгүй. Хөрөнгө оруулах боломжтой уул уурхайн төсөл гэвэл Таван толгой л байна. Таван толгойгоос өөр хөрөнгө татах төсөл өнөөхөндөө алга. Хайгуул байхгүй учраас тэр л дээ. Хайгуул хөгжиж байж л уул уурхайн дараагийн том төслүүд хэрэгжих үүд нээгдэнэ. Одоо хэрэгжиж яваа том төсөл гэвэл Оюу толгой л байна. Асгат гэж том төсөл бий гэж ярьж байна. Асгатын хувьд олборлох нөхцөл хүнд. Ордын эрсийн бүтэц нь маш нийлмэл. Алт, мөнгө, зэсийн алиных нь орд болох, яг юу ялгаж авах нь тодорхой бус.

-Асгат “Эрдэнэс Монгол”-д очсон. Ашиглана, том төсөл болгож хөдөлгөнө, ойрын хугацаанд эдийн засгийн эргэлтэд оруулна гээд байгаа шүү дээ. Тийм боломж байхгүй хэрэг үү?

-Ямар ч боломж байхгүй. Хэн хөрөнгө оруулах юм бэ. Асгатын мөнгөний ордыг саяын үнэлгээний стандартаар үнэлбэл өчүүхэн тоо гарна. Бүх эрсдэлийг тооцоод үзвэл маш багаар үнэлэгдэнэ.

-Лиценз олголт ямархуу янзтай байна вэ?

-Энэ парламент бүрдсэн эхний жил буюу 2016 оны өвөл төсөв хэлэлцэж байхад өргөдлөөр өгдөг байсныг болиулчихсан. Одоо зөвхөн сонгон шалгаруулалтаар олгож байгаа. Сонгон шалгаруулалтаар олгож байгаа гэдэг ч лиценз олголт хэвийн үргэлжилж яваа гэхэд хэцүү. Жилд нэг хоёр удаа олгох гэж оролдож байна. Шалгаруулалт зарлана, зарлахаар нь орон нутгийн удирдлага нь татгалзана. Орон нутгаас санал авах гэхээр уул уурхайгүй аймаг болно гэх мэтээр гэдийчихдэг.

Энэ тохиолдолд лиценз олгогдох боломжгүй. Товчхондоо манайх холбооны улс шиг болчихоод байна л даа. Гэтэл засгийн зарласан лицензийн талбай хуулиараа орон нутгийн иргэдийн өмч биш. Нийтийн өмч. Монголын нийт ард түмний өмч. Зүй нь нийтийн өмчийн нэг хэсгийг төр мэдэх ёстой. Холбооны улс биш учраас төр л мэдэж шийдвэр гаргах учиртай. Хоёрдугаарт сонгон шалгаруулалтаар олгодог журам нь мөнгөн дээр суурилсан байна. Аль өндөр үнэ өгсөн нь авч байна. Нэг үгээр хэлбэл лиценз олголт зогсоогүй ч маш удааширсан.

-Энэ янзаараа явбал хайгуулын лиценз гэсэн ойлголт байхгүй болж мэдэх нь ээ?

-Санал нэг байна. 2010-аад онд дөрөв, таван мянган хайгуулын лиценз, мянга гаруй ашиглалтын лиценз байсан юм. Гэтэл өнөөдөр 1200 хайгуулын лиценз, 1600 ашиглалтын лиценз байна. Дөрөв дахин их байсан хайгуулын лицензийн тоо ашиглалтын лицензээсээ доогуур орчихсон гэсэн үг. 1600 ашиглалтын лицензийн тухайд бүгдэд нь үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэж хэлэхэд хэцүү. Нүүрс, хайрга, дайрга, жонш гэх мэт бүх ашигт малтмалаа оруулаад тооцвол 400 хүрэхтэй үгүйтэй үйлдвэр байж магадгүй. Бодит байдал ийм л байна. 2006 оны хуульд 2014 онд орсон өөрчлөлтөөр хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох хугацаа 12 жил болсон. Дахиж сонгогдохгүйгээр дуусгавар болно гэсэн үг. Ингээд тооцохоор 2004 оны лиценз хуулийн дагуу дуусгавар болчихсон. 2004 оноос хойших гээд харахаар гурав, дөрвөн жилийн дараа хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн тал хувь нь алга болохоор байна.