УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэнтэй ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгч 2020 оны төсвийн тухай хууль болон түүнийг дагалдан батлагдсан зарим хуульд хэсэгчлэн хориг тавьсан. Эрх баригчдын зүгээс хэсэгчлэн хүлээж авах шийдвэр гаргалаа. Энэ нь хэр оновчтой шийдвэр вэ. Та санал нийлж байгаа юу?

-Иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагад ирж буй ачааллыг багасгана гэдэг утгаараа нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэх хуульд хориг тавьж байгааг зөв гэж үзэж байгаа. Энэ өнцгөөс бүлэг хоригийг хэсэгчлэн хүлээн авах шийдвэр гаргасан. Ер нь хуулиараа нийгмийн даатгалын шимтгэлийг 2018 онд хоёр, 2019 онд нэг, 2020 онд хоёр хувиар тус тус нэмсэн. Аж ахуйн нэгж, иргэн нийтдээ 26.5 хувийг төлж байгаа гэсэн үг. Ажил хөдөлмөр эрхлэгч 14 хувь, ажил олгогч нь 12.5 хувийг төлөх юм. Та нэг сая төгрөгийн цалинтай бол 265 мянган төгрөгийг суутгуулна. Дээрээс нь хувь хүний орлогын албан татвар хасагдаж таарна. Ингэвэл таны цалингаас 300 мянган төгрөгөөс илүүг суутгах байх. Тиймдээ ч залуучууд нийгмийн даатгалын шимтгэл төлснөөс тухайн мөнгөө банкинд хадгалуулсан нь илүү үр өгөөжтэй гэж ярьж байна. Ер нь бид нийгмийн даатгалын тогтолцоонд том шинэчлэл хийх хэрэгтэй.

Төсөв талаасаа хүндрэлүүдийг ярьж байгаа ч иргэдийн нуруун дээрх ачаа илүү хүнд болсон. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлсэн шалтгааныг судлахаар Нийгмийн даатгалын сан нь тэтгэврээ тавьж чадахаа больсонтой холбоотой байгаа юм. Энэ жил улсын төсвөөс нийтдээ 600 орчим тэрбум төгрөгийн татаас авсан. Ирэх жил нэг их наяд төгрөгийн татаас өгөхийг ч үгүйсгэхгүй. Энэ нь нийгмийн даатгалын тогтолцоонд гажуудал үүссэнийг харуулж байгаа юм.

-Тэгэхээр Нийгмийн даатгалын сан хангалттай хуримтлал үүсгэж чадахгүй байна гэсэн үг үү?

-Тийм. Иймд бид Нийгмийн даатгалын сангийн орлогын бааз суурийг нэмэгдүүлэх, иргэдийг НДШ-ээ идэвхтэй төлүүлдэг болгоход чиглэсэн бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Гэтэл энэ боломжийг олж харахгүйгээр НДШ-ээ төлж буй цөөн хэдхэн ажил олгогч, хөдөлмөр эрхлэгчдэдээ ачаа дарамт учруулж байна.

Тэд энэ ачааллыг даахгүй сөхөрч унах нь байна. Үүнтэй холбоотойгоор би Ерөнхийлөгчийн тавьж буй хоригийг дэмжиж байгаа. Ерөнхийлөгч гурван асуудлаар хэсэгчилж хориг тавьсан. Үүний нэг нь сая дурдсан Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмж буй тухайд юм.

Гэхдээ НДШ-тэй холбоотой Ерөнхийлөгчийн хоригт ороогүй, гишүүд анзаараагүй өнгөрсөн, Засгийн газар анхаарал тавихгүй байгаа нэг асуудал бий. Малчид болон хувиараа бизнес эрхлэгчдэд 2020 ондоо багтаан НДШ-ээ нөхөн төлөх бололцоог олгож буй. Өөрөөр хэлбэл, нэг жилийн хугацаанд төлж чадаагүй НДШ-ээ нөхөн төлөх боломжтой болж байна гэсэн үг. Энэ нь зарчмын хувьд нийгмийн даатгалын сан, бааз бүрдүүлэх, НДШ төлөгчдийг нэмэгдүүлэх зөв шийдвэр. Учир нь өнөөдөр нийт малчдын 20-хон хувь нь л НДШ төлдөг. Харин нийт хувиараа бизнес эрхлэгчдийн 30 хувь нь л НДШ төлж байна. Үлдсэн хүмүүс нь тэтгэвэрт гарч чадахгүй нөхцөл байдалтай байна. Тэр утгаараа төрөөс нэг удаагийн боломж олгож байгаа нь зөв. Гэхдээ бодлого нь ч зөв байх хэрэгтэй. НДШ огт төлж байгаагүй энэ иргэд өнгөрсөн хугацаанд санхүүгийн хүндрэлтэй, зээлээс зээлийн хооронд байсан болов уу. Гэсэн ч Засгийн газар НДШ-ийг нөхөн төлөх итгэлцүүрийг нь буруу тооцоолсон. Нөхөн төлж байгаа хүмүүс нэг сарын НДШ-д 43 мянган төгрөг төлөхөөр байна. Дийлэнх нь 10-аас дээш жил НДШ төлөөгүй хүмүүс байгаа. 10 жил төлөөгүй гэж үзэхэд таван сая төгрөг болгож нөхөн төлнө гэсэн үг. Тэгэхээр бэлэн таван сая төгрөг гаргаад төлнө гэдэг тун хүндрэлтэй. Ядаж он оных нь итгэлцүүрээр бодох юм бол арван жилийн НДШ-ийн нөхөн төлбөрт гурван сая төгрөг төлөх юм. Иргэдэд энэ боломжийг нь олгох хэрэгтэй. Энэ мөнгийг ах, дүү хамаатан саднаасаа зээлээд, тэтгэврийн мөнгөнөөсөө өгчих боломжтой. Ингэж Нийгмийн даатгалын сангийн бааз сууриа нэмэгдүүлэх нь чухал байна.

-Ямартаа ч Нийгмийн даатгалын шимтгэл нэмж буй асуудлыг Их хурал дахин авч үзэхээр боллоо.

-УИХ-аар авч хэлэлцэх ёстой. Нийгмийн хүлээлт ийм байна. Би саяхан тойргоороо яваад ирлээ. Сумын төвийн иргэдтэй уулзахад НДШ-ийн нэмэгдлийг эсэргүүцэж байна. Тиймээс бид зайлшгүй энэ асуудлыг эргэн харж, авч үзэх ёстой юм.

-Сонгуулийн тогтолцоог 50:26 болгох эсэхийг УИХ одоо хэлэлцэж эхлээд байна. Та дэмжиж байгаа юу?

-Бид УИХ-ын долоон сонгууль хийж, тэр бүртээ сонгуулийн тогтолцоог өөрчилсөн. Одоо найм дахь удаагаа өөрчлөх эсэхийг шийдэх гэж байна. Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулж байгаа учир шалтгааныг нь аваад үзэхээр дандаа улс төрийн намаас болж байгаа юм.

Улс төрийн нам хүчнүүд ирэх жилийн сонгуульдаа яаж ялалт байгуулах вэ, ямар тогтолцоогоор оролцвол манай нэр дэвшигчид олон санал авах вэ гэдгээ л хардаг. Эсвэл тухайн улс төрийн нам доторх эрх мэдэлтнүүд яавал бид эргэн сонгогдох вэ гэдгээ л бодож байгаа. Ийм л тогтолцооны болоод хандлагын гажуудал байна. Энэ хүрээнд л бид сонгуулийн хуулийг өөрчилж ирсэн. Гэвч ард түмэн энэ сонгуулийн хуулиа өөрчил, бидний эрх ашиг хөндөгдөж байна гэж огтхон ч ярьж байгаагүй. Харин нэг удаа буюу 2016 оны сонгуулийн өмнө ард нийт энэ тал дээр байр сууриа илэрхийлсэн. Сонгуулийн сурталчилгаа хийж байх үед “Жагсаалт гэх зүйлээ дахин битгий гаргаж ирээрэй” гэж иргэд захиж байсан. Жагсаалт нэрийн дор тухайн намын эрх бүхий албан тушаалтанд ойрхон, хамааралтай байдаг, гишүүн болох мөрөөдөлтэй ч төрд байх ёс зүйгүй хүмүүс магадгүй мөнгө төлж орж ирэх боломжтой гэдгийг хэлж байсан. “Буух эзэн, буцах хаяггүй” гишүүдийг битгий бий болгоорой, сонгуулийн хуулиараа хааж өгөөрэй гэсэн хүсэлтийг тавьж байсан. Бид Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж байгаа бол нийтлэг эрх ашгийнхаа хүрээнд Монгол Улсын сайн сайхан, ард түмний хүсэлт хүлээлтийн төлөө байх ёстой. Улс төрийн намыг хүчтэй байлгадаг улс төрийн намд үйлчилдэг тогтолцоо 27 жилийн хугацаанд хэрэгжлээ. Бид үүнийг өөрчлөхийг хүсч л байгаа бол шударга, ардчилсан сонгодог зарчмыг л тусгах хэрэгтэй. Энэ нь 2016 оны сонгуулийн тогтолцоо болох жижиг 76 тойрог юм. Иргэд өөрсдийнхөө оролцоотойгоор төлөөлөгчөө сонгодог, түүгээрээ дамжуулж санал бодлоо илэрхийлдэг тогтолцоог шударга гэж үзэж байгаа.

-Тэгэхээр таны хувьд 50:26-гаар явуулахыг дэмжихгүй байгаа гэж ойлгож болох уу?

-26 хүнийг жагсаана гэдэг тухайн улс төрийн нам дахиад хүчтэй болно. Жагсаалтад орох нэгнийг хувь хүмүүс шийднэ. Эрх мэдэл, хөрөнгө чинээтэй хүмүүс нь сонгогдох нөхцөл бий болно. Нөгөө талаараа залуучууд, эмэгтэйчүүдийн сонгогдох боломж тэр хэрээр багасна. Жагсаалтад орууллаа гэхэд магадгүй 15-аас хойш эрэмбэлж, бэлгэ тэмдэг төдий л орох болов уу гэж харж байна. Зарчмын хувьд бид сонгуулийн нэг тогтолцоотой байх ёстой. Үүнээсээ хэлбийлгүйгээр 10-20 жил мөрддөг байх учиртай.

Онцгой нөхцөлд, ард нийтийн хүсэл эрмэлзэл дээр үндэслэж өөрчилдөг байх хуулийн төслийг хийх хэрэгтэй. Дээрээс нь жижиглэсэн тогтолцоо нь өргөн дэлгэр нутаг, цөөн хүн амтай Монгол Улсад зохимжтой юм. Сөрөг талыг нь төсөвтэй холбож тайлбарладаг. Жижиг тойргуудад төсвийн мөнгийг үрэн таран хуваарилж, улсын хөгжлийн том бодлого хэрэгжихэд тээг саад болж байна гэж шүүмжилдэг нь үнэн. Гэхдээ энэ асуудлыг Төсвийн тухай хууль, санхүүгийн сахилга батыг сайжруулах хүрээнд шийдэж болно. Зөвхөн төсвийн хуваарилалтаас болж сонгуулийн хуулийг өөрчилж, улсынхаа онцлогийг буруушаах нь оновчгүй.

Энэ нь Үндсэн хууль зөрчиж байгаа асуудал. Учир нь 2016 онд сонгуулийн тогтолцоон дээр Цэц бүрэн шийдвэрээ гаргачихсан. Иргэд өөрсдөө сонгох эрхээ бүрэн, шууд эдэлдэг, иргэдээс сонгогдсон хүмүүс нь гишүүн болдог байх асуудлаар Цэц шийдвэрээ гаргасан. Техник технологи талаасаа ч боломжгүй. Монгол Улсад бүртгэлтэй 34 нам байна. Тэд тус бүр 26 хүн нэр дэвшүүлэхэд 800 гаруй болно. Иргэдийн хувьд 800 хүний нэрийг нэг бүрчлэн уншиж танилцана гэдэг боломжгүй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй, өндөр настай, бичиг үсэг тайлагдаагүй хүмүүст энэ нь тун бэрхшээлтэй. Тэр ч утгаараа энэ нь сонгогчийн эрхийг зөрчиж байгаа асуудал юм.

-Нэг тойрогт өрсөлдсөн нэр дэвшигчдийг хувь тэнцүүлсэн байдлаар жагсаах нь хэр шударга юм бэ?

-Хамгийн өндөр санал авсан хүн тухайн жагсаалтад байгаа намынхаа хүнийг оруулж ирнэ гэж байгаа юм. Энэ нь тун буруу. 500 мянган санал авсан хүн 500 хүний саналтай хүнийг чирээд гишүүн болгоно гэдэг шударга бус. Энэ тохиолдолд 50 мянган саналтай хүн гишүүн болж чадахгүй нөхцөл үүснэ. Ёстой оймс, бүсэнд хавчуулагдсан нэгэн гэх нэр томьёо гарч ирж таарна. Тиймээс ард иргэдээс ямар санал авна тэр хувь хэмжээгээр жагсаад гарч ирэх ёстой гэж үзэж байна.