МАН-ыг төр барьж байх үед нь бөхөлцөж явсан хүмүүс өнөөдөр хаана байна.-МАН өнгөрсөн сонгуулийн алдаа оноондоо дүгнэлт хийж, намын дотоод шинэчлэлийн талаар шат шатандаа хүчтэй ярьж эхэллээ. Намын дарга ч шинэчлэлийн асуудлаар ил захидал илгээлээ. Танд ч бас энэ талаар хэлэх үг байгаа байх?
-Бид намыг амьдрал гэдэг талаас нь илүү ойлгож ажиллах ёстой. Амьдрал гэсний учир нь МАН-ын гишүүд бид өнөөдрийг хүртэл энэ намын үзэл баримтлалаар ажиллаж, амьдарч ирсэн болохоор энэ тухайд хөндөхгүй байхын аргагүй. 1996 оны их ялагдал, 2004 оны хагас ялагдал, 2012 оны их ялагдлууд нь мэдээжийн хэрэг хүнд цохилт болсон. Энэ нь тэр бүр зарим хүнд мэдэгдэхгүй байж болно. Гэтэл нам гэдгийн ар талд хүн байдаг учраас хүмүүс маань ихээр хохирлоо. Тэр тусмаа намын жирийн гишүүд, төрийн албан хаагчид бүр ч их хохирсон. 1996 онд “Ардчилсан холбоо” эвсэл ялалт байгуулаад гараад ирсний учир нь тэнд олон зоригтой залуус байсан. Тэгэхэд өнөөдөртэй харьцуулаад үзэх юм бол Ерөнхийлөгч нь манай намаас байсан. Өнөөдөр өрсөлдөгч намаас Ерөнхийлөгчтэй байгаа нь маш том цохилтод орсон гэж ойлгох ёстой. Гэхдээ үүнд харамсах огт хэрэггүй, ялагдаж, ялж сурах хэрэгтэй. Цаашдаа яаж ажиллах вэ гэдгээ л бодох хэрэгтэй.
-Таны хувьд өнгөрөгч 2012 оны сонгуульд ямар хүчин зүйлээс болж ялагдсан гэж үзэв?
-Нэгдүгээрт, нийгмийн халамж, төрөл бүрийн чиглэлд хавтгайд нь мөнгө тараалаа. Мөнгө өгсөн хүнд санал өгдөг бол манайх ялсан байх ёстой. Сонгуульд ялагдах гол хүчин зүйл энэ байсан гэдгийг сайн ойлго. Хоёрдугаарт, хийсэн бүтээсэн зүйлээ ард түмэндээ ойлгуулж огт чадсангүй. Гуравдугаарт, бид намын нэрээр төрд ажилласан зарим хүмүүсийн буруу үйл ажиллагаанаас болж, юу хийж бүтээх гэж байгаагаа ард түмэндээ ойлгуулж чадсангүй. Дөрвөн жилийн өмнө АН-тай хамтарсан Засгийн газар байгуулаад явж байхад чухам юу юу болов. Дараа нь Ардчилсан нам Засгийн газраас гараад явахад яасан билээ. Энэ бүх үйл явдлыг дүгнэх нь чухал. Ингэж явахдаа ч манай нам хийж бүтээсэн зүйлээ бусад шиг ард түмэндээ ойлгуулж чадсангүй, ирээдүйд хийх ажлаа ч ойлгуулсангүй шүү дээ. Үүнээс болж ялагдсан. Гэтэл АН-ынхан ажлаа хийж бүтээсэн шиг, нүдэнд харагдтал хүмүүст ярьж ойлгуулж, ухааруулж чадаж байна.

-Заавал сонгуульд ялагдсаны дараа шинэчлэлийн асуудал ярих нь өөрөө алдаа ч байж болох юм. Гэхдээ энэ бол өнгөрсөн зүйл. Тэгэхээр одоо чухам юуг шинэчлэх гээд дээр доргүй үймээд байна?
-Миний бодлоор бүх шатанд, нэг л зүйл ажиглагдаж байна. Тэр нь боловсон хүчний шинэчлэлийг хийх ёстой болжээ. Хүнтэй тулж ажиллаж, хүнийг урамшуулж, хайрлаж хамгаалж чаддаг тийм л удирдлагууд хэрэгтэй байна. Ний нуугүй хэлэхэд өнөөдрийг хүртэл МАН хэчнээн олон шударга гишүүдээ хэлмэгдэж байхад нь хамгаалсангүй. Төрийн эрх барьж байхдаа ч хамгаалж байсангүй нь бас нэг том алдаа. Энэ нь өнөөх л боловсон хүчний асуудлаас үүдэж байгаа хэрэг. Томилсон, дэвшүүлсэн бол хариуцлага тооц, алдаа гаргасан хувийн сонирхол нь их байвал зайлуул.
-Яг юунаас эхэлж шинэчлэл хийх хэрэгтэй вэ?
-Хамгийн эхлээд МАН-ын бүтэц зохион байгуулалтыг шинэчилж, боловсон хүчинтэй ажиллах цаг нь болсон. Өөрөөр хэлбэл, үүдний үйлчлэгчээс эхлээд бүх шатанд тохирсон бодлогыг явуулах ёстой. Үүнийг зоригтойхон хийх хэрэгтэй болжээ. Өнгөрсөн 12 жилийн бохир гэмээр үйл явдлаасаа салах хэрэгтэй. Юу гэсэн үг вэ гэхээр боловсон хүчнээ шинэ шатанд авчрахгүй бол алийн болгон танил тал, ах дүүгийн хүрээнд ажил явуулах вэ. Байдал ийм хэвээр байх юм бол дахиад л ялагдал хүлээх болно. Уг нь XXY хурлаар “Уламжлал- шинэчлэл, ардчилал-шударга ёс” жигүүр байгуулж, өдгөөгийн намын дарга удирдаад тусгай хөтөлбөр оруулж байлаа. Энэ хөтөлбөр нь “Боловсон хүчнийг шилж сонгож, хариуцлага тооцох журам”-ын тухай баримт бичиг юм. Одоогийн байдлаар намын гишүүд үүнийг мөрдөөд яваач ээ гэдэг л шаардлага тавьж байгаа. Намын бодлого гээд хүн оруулж ирэхдээ хоёр үзүүртэй зүү шиг шийдвэр гаргаад хэлэлцүүлдэг байдлаа өөрчлөх хэрэгтэй. Шаардлага тавихдаа хүнээ сонгон ажиллуулж, хариуцлага тооцооч ээ. Хүнтэй гаднаас нь бус дотроос нь харьцаж ажиллах хэрэгтэй гэдгийг мөн ч олон сануулж байсан. Энэ журмыг мөрдөөд шат шатандаа хариуцлага тооцоод яваагүйн гай нь өнөөдрийн ялагдал шүү дээ.
-Та өнгөрөгч хугацаанд хариуцлагын тогтолцоо алдагдсан гэж байх шиг байна. Үүнийг тодруулаач?
-Мэдээж улстөрийн намд ялагдал гэдэг өөрөө том хөнөөл. Хийх зүйлээ хийж чадахгүй, дэвшүүлсэн зүйлээ хүн бүрт хүргэж чадахгүйд хүрнэ. Гэвч чиний хэлж байгаагаар үүнээс ч илүү хор хөнөөл бий. Намд хайр зарлаад, бөхөлзөөд явж байсан хүмүүс албан тушаалгүй болохоороо өөр нам уруу гүйгээд л явна. Сайд байсан, төрийн өндөр дээд албан тушаалтнууд гээд олон хүн явсныг бид мэдэж байгаа. Тэдгээр нөхөд бүгд муу хүмүүс байгаагүй, хамгийн гол нь нам өөрөө боловсон хүчнээ шилж сонгож чадаагүйн хар гай. Өөрөөр хэлбэл, миний яриад байсан шиг нам хүний дотор нь орж ажиллаж чадаагүй, намыг шүүмжилсэн хүн муу болж харагдах, даргын талд орж хашхирч байсан хүн сайн гэж гадна өнгөнөөс нь харьцсаны гай гарч байгаа хэрэг. Ийм албан тушаал горилогчдоос болж, өнөөдөр ялагдсан. Төр барьж явах үед бөхөлзөж явсан хүмүүс өнөөдөр хаана байна. Тэд албан тушаал горилж ирчихээд, ялагдахаар нь явлаа шүү дээ.
-Таны хэлээд байгаа хүмүүсээс болж нам ялагдсан гэвэл өрөөсгөл ойлголт байх. Тийм үү?
-Зөвхөн энэ хэдэн хүнээс болж ялагдсан гэж хэлж байгаа юм биш. Агуулгын хувьд бол боловсон хүчний сонголтоос болж алдсан гэдгийг хэлэх гэсэн юм. Тиймээс эдгээр хүмүүс ч орно шүү дээ. Нөгөө талд тэдэнд би гомдсон хэрэг огт биш. Хүн бол хүн. Нам бол нам байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, намд их хэмжээний мөнгөн хандив өгсөн нэгэнд тал засч, албан тушаал өгчихөөд, дараа нь тэдэндээ хариуцлага тооцохгүй байсаар ийм байдалд хүрлээ. Тэдгээр нөхөд бол хандив өргөөд албан тушаал горилоод ирж байгаа хүмүүс болохоос биш, намд зүрх сэтгэлээ өгөөд ирж байгаа биш гэдгийг харуулж байна. 2000 оны сонгуульд хандив өргөсөн хүмүүсийн нэрсийн жагсаалт энэ байна. Өнөөдөр хэн хэн энэ намд үлдэв, хэн хэн гарав. Өнөөдөр манай намын нэрээр төрд ажиллаж байсан хүмүүсийг олон баримтаар харьцуулж, намыг шүүмжилж байна. Бид алдаагаа олоод хариуцлага тооцох байсан, гэтэл үүнийг хийж чадаагүйн учир өөр нам түүнийг хэлээд, шүүмжлээд байна шүү дээ.
-Өнгөрөгч 2012 оны сонгуульд ялагдал хүлээсний дараа МАН хурлаа хийж, удирдлагууддаа хариуцлага тооцсон. Гэтэл намын жирийн гишүүд дэмжигчид ингэж хариуцлага тооцдоггүй юм хэмээн нэлээд шүүмжлэлтэй хандсан. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?
-Их хурлын сонгуулийн дараа намын Бага хурал хуралдахад би Бага хурлын гишүүний хувиар ганц л зүйлийг бодож байсан. Бага хурал болоход Ө.Энхтүвшин даргыг намын дарга болно гэж хэн ч мэдээгүй л байсан. Гэтэл гэнэт гараад ирсэн. Тэгэхэд Ө.Энхтүвшин дарга намын даргын хувиар өөрийнхөө командыг бүрдүүлэх ёстой байсан юм. Ингэж чадаагүй. Уг нь зоригтой шийдвэр гаргах байлаа. Гэтэл өнөөдөр намын аппаратад ажиллаж байгаа дарга нарыг “энэ чинь түүний хүн”, “үүний ар талд тэр байгаа” гэж ярьж байна. Сонгуулийн дараа болсон хурлаар нэгэнт ялагдсан намын удирдлагууд хариуцлага үүрэх ёстой учраас бүгдээрээ л гараад явчих байсан. Удирдах зөвлөл бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох байсан юм. Яахав, намын дүрэмд заасны дагуу УИХ-ын гишүүдийн хэдэн хувь нь Удирдах зөвлөлд байсан гэдгээр нь тэднийг авч үлдэж болох байсан. Гэхдээ Удирдах зөвлөлөө шинээр бүрдүүлэхдээ залуу, дунд, ахмад үеийнхээ гурван хэлхээ, залгамж чанарыг хадгалаад цэвэр шударга хүмүүсээр бүрдүүлэх ёстой л доо. Үүн дотор залуу үеэ түлхүү оруулна л биз. Хэрвээ ингэж чадсан бол Ө.Энхтүвшин дарга нам шинэчлэгдэж байгаа гэж бардам ярьж болох байлаа. Тухайн үед Ө.Энхтүвшин намын дарга боллоо, одоо өөрийнхөө багийг бүрдүүлж ажиллах нь гэж гишүүд дэмжигчид харж болох байлаа. Тухайлбал, намынхаа Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар өөрийнхөө командын чадварлаг залууг авчрах юм байна, бусад удирдлагыг ч ийм зохион байгуулалтаар оруулж ирэх нь гэж харж байсан. Харин гишүүдийн бодож байсан шиг зүйл болоогүй учраас тэд ихэд эмзэглэж дургүйцсэн. Намын дарга, намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэдэг хоёр субьект нэг бодлого нэг зорилготой, асуудлыг хамтарч шийдэж байж энэ намыг ялалтад хүргэх ёстой шүү дээ.


-Намын шинэчлэлийн талаар зөвхөн намын удирдлага ч яриад зогсохгүй, зарим гишүүд нийлж хөдөлгөөн өрнүүлж, хөтөлбөр ч баталлаа. Тухайлбал, “Дахин сэргэлт”, “Намаа шинэчлэх эв нэгдлийн хороо” ч байгууллаа. Энэ тухайд ямар нэг зүйл бодов уу? -
Намын шинэчлэлийн талаар хаана хаанаа ярьж байгаа нь сайн хэрэг. Аливаа зүйлийг ярьж байна гэдэг өөрөө сайны дохио. Огт ярихгүй бол цаанаа бугшаад байгаа хэрэг шүү дээ. Тэгэхээр өнөөдөр дахин сэргэнэ л гэнэ, шинэчлэх хороо ч байгууллаа, үүнд буруу байхгүй. Энэ бүгдийг нэгтгээд авахыг нь аваад, гээхийг нь гээгээд цаашаа явах ёстой. Эцсийн зорилго нь бүгд л намаа шинэчлэх гэдэг нэгэн төв цэг дээр уулзаж байх учиртай. Нам цэвэр ариун байх тусам хүчтэй байдаг.
-Нам доторхи хариуцлагын тогтолцоо алдагдлаа гэнэ. Хариуцлага тооцох гэхээр намын гишүүд гомдох, өөр тийшээ урвах, бүтэц зохион байгуулалтаас эхлээд олон зүйл байдаг бололтой. Олон ургальч үзэл бодол агуулсан өнөөдрийн улстөрийн хүчинд хариуцлагын тогтолцоо нь арай өөр байх ёстой юм шиг ээ?
-Намыг шинэчлэх үүднээс нам дотор цэвэрлэгээ хүртэл хийж явсан үе бий. Зарим нь хэлмэгдсэн ч байдаг л юм. Зарим нь ч нүдээ олсон нь бий. Хэлмэгдэх зүйлээ өөрөө хийсэн хүмүүс ч бий. Тиймээс их цэвэрлэгээг хийсэн ч болохгүй зүйл алга. Хамгийн гол нь алдаатай оноотой ч ийм ажил хийж байсны хүчинд л нам цэвэр, шударга явж ирсэн. Ийм цэвэрлэгээ хийхгүй болохоор аль нь новш юм, аль нь сайн юм гэдэг нь мэдэгдэхээ болиод нам өөрөө ялзралд ордог юм. Цэвэрлэгээ хийхгүй байгаагийн улмаас нам дотор хүн, чөтгөр хоёрын алийг нь ч ялгахад бэрх болчихсон. Гэхдээ үүнийг зөв хийх хэрэгтэй. Нэг хэсэг намын нэр л зүүчихсэн бол хамар сөхөх, янз бүрийн хандлага бий болж байв. Ялангуяа сүүлийн дөрвөн жилд. Энэ үед 160 мянга байсан гишүүдийн тоо өсч 220 мянгад хүрсэн. Энэ бүхэн намаа гэсэн сэтгэлтэй бил үү гэвэл бас л өрөөсгөл. Намын батлах аваад инээж зогсоо этгээд гарангуутаа л бусдад муу хэлдэг ч тал бий. Намд ийм хүмүүс маш олон шургалж орсон. Энэ кампанит ажил хот хөдөөгүй өрнөж, 100 хүн элсүүлсэн намын үүрийн даргыг шагнаж байв. Энэ бол буруу зүйл. Ийм зүйл хийснээс болж, дайснаа олноор бэлдсэн. Улмаар ялагдал хүлээх шалтаг ч болсон.
-Ерөнхийлөгчийн сонгууль хаяанд ирлээ. МАН-ыг энэ сонгуульд яаж оролцоосой гэж бодож байна?
-Хоёр сонгуульд дараалан ялагдлаа. Одоо өнгөрсний хойноос харамсч огтхон ч хэрэггүй. Энд ч “манай Засаг даргыг томилсонгүй”, “тэнд ч манай гишүүнийг луйвардлаа” гэж гоншигноод байх хэрэггүй. Бүх зүйл нүдэн дээр ил байна, ард түмэн ухаантай, ялах цаг байж л таарна. Тэгэхээр Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бүтцээ шинэчлээд шинэ зохион байгуулалтайгаар эр зоригтой орох хэрэгтэй. Дотоод шинэчлэлээ хийчихээд удирдлагуудтайгаа л ажилла. Илүү хүнтэй ажиллах хэрэггүй. Өнгөрсөн ялагдалд харамсах хэрэггүй, намынхаа бүтэцтэй ажилла, ялна шүү дээ гэж хэлэх байна. Ер нь намын анхан шатны байгууллагатай сайн ажиллаж, тэдэнд анхаарал тавих цаг нь болсон. Өнөөдөр хорооны Засаг дарга, намын үүрийн даргаар 15 жил ажилласан, өөрийнх нь амьдрал дээшилсэн мөртлөө өөр намд үйлчилдэг хүмүүс олон биш ч гэлээ байгаа. Сонгуульд ялсан үед нь алга ташиж баяр хүргээд, албан тушаал аваад, багтаж ядсан их мөнгө өгдөг. Харин ялагдсан үед нь хаяад явдаг. Бид ийм л бүтэцтэй байна. Зарим Бага хурлын гишүүдээс та намдаа юу хийж, бүтээж өгөв, юу хийв гэвэл ганц нэгэн компьютер өгсөн гэх байх, эсвэл хэдэн хүн хоолонд оруулж, хандив тусламж өгсөн гэх байх. Харин намд өгсөн хандив нь хувь хүнд очиж уу. Намын ажилд дэмжлэг болж уу гэж нэг шалгаад үз. Түүнээс өөр юу ч хэлж чадахгүй. Харин хуруу дарам цөөн хүний хувьд хэд хэдэн үүрийг өөрийн гэсэн байртай болгосон гэх байх. Энэ намын Бага хурлын гишүүний үүрэг, намын гишүүний сэтгэл зүтгэл байхгүй юу. Ингэж ухамсарлаж ажиллах хэрэгтэй. Гэтэл намд хандив өргөж, түүнийхээ төлөөсөнд албан тушаалд очдог, ялагдахаар нь хаяад явдаг хүмүүс олон болжээ. Ийм учраас л нам ялагдаад байгаа юм. Боловсон хүчнээ зөв сонгох хэрэгтэй.

-Хоёулаа Ерөнхийлөгчийн сонгууль ярих байсан ч аанай л намын шинэчлэлийн яриа уруу хадуурлаа?
-Ерөөсөө Ерөнхийлөгчийн сонгуульд зоригтой алхам хийх хэрэгтэй. Гэхдээ захих нэг зүйл бол өөр нам эвсэлтэй нэгдэх, эвсэх тухай ярьж хадаг барьж битгий гуй л гэж хэлнэ. Туршлагатай намын хувьд хүлээцтэй бай л гэж хэлэх байна. Хэрвээ эвсэх хэрэгтэй бол бүх намтай эвсч болно. Парламентад суудалтай, суудалгүй олон нам бий. Хэнтэй нь ч эвсч болно шүү дээ. Хүлээцтэй байна гэдэг нь хүлцэнгүй байхын нэр бас биш шүү дээ.
-Хүлцэнгүй гэснээс өнгөрөгч сонгуульд МАН-аас нэр дэвшигчид саналаа луйвардуулсан тохиолдол цөөнгүй. Тиймээс олонхийн дарангуйллын өмнө хүчин мөхөстөж ялагдал хүлээсэн баримт ч бий. Гэтэл МАН гишүүдээ хамгаалаагүй гэсэн гомдол олон байдаг. Та ч дээр цухас дурдаад өнгөрсөн. Энэ тухайд?
-Энэ мэт зүйл нь зөвхөн өнөөдрийн зүйл биш л дээ. Зөвхөн ганцхан жишээг ярья. Засаг төрийн эрхийг барьж байсан манай намынхан яагаад намынхаа шударга гишүүдээ хайрлаж хамгаалж чаддаггүй байсан юм. Энэ чинь өнөөх л боловсон хүчнээ сонгон шалгаруулж, түүндээ хариуцлага тооцож байгаагүйн л хар гай. Өчнөөн олон шударга гишүүдээ хамгаалж чадаагүй шүү дээ. 1984 онд Улстөрийн товчоо Оросуудын заавраар Ю.Цэдэнбалыг хайрлаж хамгаалж эх нутагт нь байлгаж амьдруулж чадаагүй шүү дээ. Үүнтэй нэгэн адил өөр нам гишүүдээ хайрлаж хамгаалж хэрэлдэж муулж чадаж байна шүү дээ. 2008 оны долдугаар сарын 1-нд намынхаа байрыг шатаалгасан. Өнөөдөр хэргийн гол эзэд нь, уриалж байсан хүмүүс бүгд алба хашаад мөрөөрөө явж л байна. Эдгээр нөхдийг нам нь хамгаалж үлдээсэн шүү дээ. Харин ард түмнээ хамгаалаад явж байсан цагдаагийн дарга нарыг л шоронд хийсэн. Хэн энэ үймээнийг зохион байгуулж, хэн уриалаад гүйж байсан нь өнөөдөр бидэнд ил байгаа зүйл. Гэтэл яаж байна. Тэднийг нам нь хамгаалаад үлдэж чадлаа шүү дээ. МАН-д ганцхан дутагдал байдаг нь энэ. Хүнийг дэвшүүлдэг, алдсан оносон үед нь тэднийхээ хойноос явдаггүй, хайрладаггүй, хамгаалдаггүй.