“Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл, чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ” хэмээн нэгэн цагт шүлэглэн ирээдүй хойч үедээ бахархал үлдээсэн номын их хүмүүн Б.Ринчений мэндэлсний 110 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Түүний хүү академич Р.БАРСБОЛДТОЙ ярилцлаа.

-Та палеонтологийн салбартай амьдралаа хэрхэн холбосон талаар яриагаа эхлүүлэх үү.Та ер нь яг ямар мэргэжилтэй хүн билээ?

-Би геологич инженер мэргэжилтэй. Москвагийн Геологи хайгуулын дээд сургуульд суралцаж 1959 онд төгссөн. Тэр үед одоогийнхтой харьцуулахад цөөхөн оюутантай, сүрхий сайн багш нартай, их сургууль байжээ. Монголд геологич инженер байгаагүй үед Ж.Лхамсүрэн багш бид хоёр анх уг мэргэжлийг эзэмшиж байлаа. Одоо геологи, уул уурхай олон суралцагчтай болжээ. Тухайн үед хоригдлуудыг ажиллуулж байсан уурхайг болиулж хайгуул хийлгэж, нөөцийг нь бодуулах гэсэн шийдэл гарч байжээ. Би уг ажилд хоёр жилийн турш оролцож, 1961 онд анхны хайгуулын болон нөөцийг бодсон тайланг бичилцсэн юм. Тэр үед гэнэт намайг хот руу дуудлаа. Төв хорооны боловсон хүчний саналаар ийнхүү хотод ирж Монгол Улсын их сургуулийн харьяа геологийн салбарыг байгуулах ажилд оролцох үүрэг Ж.Лхамсүрэн багш, бид хоёрт ногдох болов. Бид багшаар ажиллаж, миний бие палеонтологиос гадна мэргэжлийн багш ихээхэн дутагдалтай үед олон хичээл зааж байлаа. Ийнхүү 1959 онд дээд сургууль төгсч дөрвөн жил багшилчихаад 1965 онд ШУАийн Биологийн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар шилжиж, эртний амьтан ургамлын судалгаа шинжилгээ, хээрийн эрэл хайгуулын ажил хийж эхэлсэн. талаар юу болж байгаа мэдээлэл их хязгаарлагдмал байжээ. Анх 1972 онд англи хэлээр нийтлэгддэг Польшийн мэргэжлийн сэтгүүлд судалгааныхаа үр дүнг хэвлүүлж байлаа. Үүнээс хойш 25 жилийн дараа анхныхтай ойролцоо олдвор дахин олдож, судалгааны ажлын үндэс суурь баталгаажиж байжээ. Палеонтологийн салбарыг одоо цагийн амьтан, ургамал судлалаас ялгаагүй гэдэг. Ижил зүйл их бий. Гэхдээ эрс ялгаатай нэг зүйл нь гэвэл палеонтологичид үргэлж их өргөн харьцуулалт хийх шаардлагатай байдаг юм. Жишээлбэл, Монголоос олдсон үлэг гүрвэлийн болон ер нь аль амьтан ургамлыг чулуужсан олдвороор нь дэлхийнхтэй харьцуулж, учир байдлыг нь олохоос өөр зам байхгүй. Ном зохиол, гадаад хэл мэдэх асуудал судлаачдын хувьд хамгийн чухал. Бидний үеийнхэнд энэ талын судалгаа шинжилгээ хийж байхад асууя гэхэд мэдэх хүн байхгүй, зөвлөгөө авъя, ном зохиол харъя гэхэд юу ч байхгүй байсан үе. Гадаад руу ч явуулдаггүй байлаа. Намайг АНУ-ын судалгааны байгууллагад түр хугацаагаар туршлага судлуулахаар урьж л байсан. Дарга нар зөвшөөрдөггүй байж ээ. Тухайн үед жил, зургаан сар зэрэг тодорхой хугацаагаар судалгаа хийх мэргэжилтэй залуу хүнийг авч цаашид гүнзгийрүүлэн суралцуулъя гэж гадаадаас урилга ирдэг байж. Тэр бүхнийг нь дээрээс дараад суучихдаг байсан юм. Одоо цаг үе өөрчлөгдөөд яамны албан тушаалтнууд ихэнхдээ мэргэжлийн чиг баримжаагүй өөрсдийнхөө ажилтнуудыг явуулчихдаг бололтой. Мэргэжлийн бус хүн тэнд түр хугацаагаар очоод юу сурч мэдэж байгаа юм, бүү мэд. Тэд яваад ирэхээрээ өөрийгөө тухайн мэргэжлийн их том мэдлэгтэй гэж боддог бололтой. Эртний Грекийн гүн ухаантан Сократын хэлсэн алдартай үг бий. “Юм мэдэх гэж оролдсоор байгаад насны эцэст юу ойлгов гэвэл юм мэдэхгүйгээ л мэдэж ойлгов доо” гэжээ. Үүн шиг би энэ олон жилийн туршид энэ гүн ухаантны хэлсэн үг маш зөв юм даа гэж хэлэхээс өөр аргагүй сууж байна. Миний нээж илрүүлсэн үлэг гүрвэл, тэдгээрийн анги бүлэг гэвэл 20 орчим бий байх аа. Үүнд: адазавр, анзеримим, харпимим, галлимим, ингени, овирапторозавр, орнитомимозавр, сегонзавр, ингени гэх мэт. Дэлхийд нэр алдартай Америкийн байгалийн түүхийн музейн ерөнхийлөгч, нэрт палеонтологич, эрдэмтэн Х.Ф.Осборн 1920-оод оны үед өөрийн музейгээс зохион байгуулсан шинжилгээний ангийг Монголын говьд явуулж, судлаач нар нь хэдэн өндөг бүхий үүрийг дарсан, үлэг гүрвэлийн бүтэн биш нэгэн өвөрмөц төрлийн хэлхээ ясны олдворыг олсон юм. Тэр үлэг гүрвэл олон талаар учир битүүлэг, хэлхээ яс нь өндөгтэй үүрийн дээгүүр оршиж байсан тул, өндөг идэгч, “өндөгний хулгайч” гэж дэлхий дахинд олон хэлээр ном сэтгүүл, сурах бичигт бичигдсэн байдаг. Тэр үлэг гүрвэл их сонирхол төрүүлж байсан боловч олдвор дахин олдохгүй, учир битүүлэг нь тайлагдахгүй хагас зуун жил болсон юм. Харин 1970-аад оны үед нөгөө “хулгайчийн” ойролцоо төрөл садны олдвор олдож, түүнийг би Конхораптор гэж нэрлээд, нөгөө хулгайчтай хамтатгаж, бие даасан шинэ анги бүлэг болгосон юм. Үүнээс хойш бараг 20 жилийн дараа “өндөгний хулгайчийн” бүтэн олдвор олдож, хулгай хийж байсан биш, харин үүр дотроо өндгөө дарж, өөрийн зулзагаа гаргах гэж байсан нь батлагдаж, дэлхийд нэлээд шуугиан, гайхал төрүүлсэн байлаа. Ийнхүү “өндөгний хулгайч” 70 жилийн дараа бүрэн “цагаатгагдаж,” нэр төр нь сэргэж мандсан. Эртний амьтан ургамлын ертөнцөд ч хэлмэгдэл болж, цаг нь ирэхээр цагаадаж байсан байна. Ганцаараа бүхнийг хийнэ гэж юу байхав. Би олон эрдэмтэн судлаачтай хамтран ажиллаж явсан. Үүний үр дүнд дэлхийд алдартай байгаль орчны тухай нээлтийн хэмжээний өгүүллүүд нийтэлдэг “Nature” сэтгүүлд 4-5 удаа судалгааны ажлаа хэвлүүлж байлаа. Хамгийн анх 1974 онд бие дааж, дараачийнхыг хамтарч, зохиогчийн хувьд тэргүүлж, бас хоёр, гуравт нэрээ бичүүлэн нийтлүүлж байлаа.

-Ийм ч учраас таныг “үлэг гүрвэлийн” Барсболд гэдгээр тань хүмүүс их мэддэг байх. Нэг хэсэг үлэг гүрвэлийн музей Монголд хэрэгтэй, хэрэггүй гэж хүмүүс их маргалдлаа. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Их хурлын гишүүн, сайд байсан хүн энэ тал дээр их хичээж, зүтгэл гаргаж хөөцөлдсөн. Манайхан ярихдаа мэргэжилтний зөвлөгөө, санаа бодлыг авч судлахгүйгээр ажлаа зөвхөн өндөр тушаалтны жингээр явуулж ирсэн гэж шүүмжилдэг тал бий. Музей байгуулах талаар 1960-аад оноос бид хөөцөлдөж байсан юм. Дарга нартай уулзах бүртээ ярьдаг байлаа. Мэргэжилтний жин байсан ч, тэр нь дотооддоо үйлчилгээ багатай, манай оронд сайдын жин л хэрэгтэй, хуучнаараа дарга нараа сонсохоос өөр юмгүй өнөө хүрлээ. Ард түмнийг гэгээрүүлэх, боловсруулахад музей их чухал үүрэгтэй гэж дэлхийд үздэг юм. Монголд их цөөхөн музей байгаа нь бид соёл боловсролд хэр анхаарлаа хандуулж буйн тод илрэл юм. Ер нь улс орныг хөгжүүлэхийн тулд эдийн засгаас гадна соёл боловсрол нэн чухал. Эдийн засаг хөгжиж байж улс орон хөгжинө гэдэг тодорхой асуудал. Гэсэн ч соёлын гадуур өндөр хөгжсөн нэг ч улс орон байхгүй. Хэдхэн арван жилийн өмнө ОХУ-аас эдийн засгийн хөгжлөөр доогуур байсан Хятад Улс өнөөдөр дэлхийн хоёрдугаар эдийн засагтай болсон байна. Хятад улсыг ингэж хурдацтай хөгжихөд юу нөлөөлсөн бэ гэвэл Күнзийн сургааль гэж олон улсын шинжээч нар үздэг байна. Хятадын ард түмэн Күнзийнхээ сургаалийг хүүхдийн бага наснаас нь эхэлж хүмүүжүүлэхдээ ашиглаж ирсэн. Энэ сургаалийн гол чанар болох зохион байгуулалттай, сахилга, дэг журамтай, ажлыг цагт нь сайн гүйцэтгэж байх ёстой гэдгийг Хятадын иргэн бүр багаасаа ойлгодог. Манай улсын хувьд хариуцлагатай байх, багаар нэгдэж ажиллах гэдэг нь их чухал байна. Ам, ажил хоёр зөрүүтэй байх нь олон. Дэлхийн эрдэмтэн судлаач нар аливаа угсаатны соёл боловсрол, зан заншил, уламжлал, хоорондын холбоо харилцаа, сурлага хөдөлмөр, түүнд хандах байр суурь гэх зэргийн талаар судалгаа явуулж, өргөн харьцуулалт хийж, түүхэн хугацаанд тодорхой орчин, нөхцөл байдлаас хамаарч зан заншил, уламжлалд тогтсон арга хэлбэр, хандлагыг улсын хөгжлийн явцад сайн муугаар нөлөөлөх, түлхэц саад тотгор болж ирснийг нэгтгэн дүгнэж зарим улс богино хугацаанд өндөр хөгжилтэй болж чадсан, зарим нь сайн дэвшилд хүрэхгүй цаг алдан явж байгааг бодит баримтаар харуулсан байдаг байна. Хуучны зан заншил, уламжлалд сайн муу тал байж болно. Монголчуудын зан заншил, уламжлал, эртний соёлын хувьд сайн тал их бий. Гэхдээ зөвхөн сайн талаа магтах бус сөрөг талыг авч үзэж, нийтэд танилцуулж ярилцаж шийдвэрлэх хэрэгтэй гэж шинжээч нар үндэслэл сайтай судалгаагаар өгүүлж байна. Сайныг цаашид дэлгэрүүлж, сайн бусын үр нөлөөг улам багасгах чиг баримжаа манайд ч гэсэн чухал байж таарна. Ялангуяа ахмад үеийнхнийг залгамжлагч залуусын хүмүүжил, өсөлт торнилт, өнөө үеийн соёл иргэншлийн уудам орон зайд зөв зүйтэй, улс орондоо хэрэгтэй байр суурийг эзлүүлэхийн төлөө юм.

-Палеонтологийн салбарын судалгаа шинжилгээний ажил улс орны хөгжилд хэр ач холбогдолтойг ахмад судлаачийн хувьд хэрхэн үздэг вэ?

-Дэлхийд палеонтологи ялангуяа үлэг гүрвэл судлал өндөр ач холбогдолтой салбар. АНУ шинжлэх ухааны хамгийн орчин үеийн чиглэлээр их амжилт олж, ялангуяа сансар судлал, астрофизик \оддын физик\ -ийн талаар тэргүүлж явааг хэн бүхэн мэднэ. Тус улсад үлэг гүрвэлийн судалгаа уламжлалт хүндтэй судалгааны салбар юм. Японд үзэсгэлэн гаргаж байхад хоёр хүүхэдтэй жирийн нэг япон эмэгтэйгээс орчуулагчаараа дамжууулан “Энэ үзэсгэлэнг яагаад үзэж байна вэ” гэж зориуд асууж байсан юм. Тэгэхэд тэр эмэгтэй “Надад энэ бол огт хамаагүй. Би энэ талаар юу ч мэдэхгүй хүн. Харин манай хоёр хүүхэд өсч том болоход мэдлэгт нь нэмэр болох байх” гэж хариулсан. Дан ганц палеонтологи дэлхийн бүх асуудлыг шийднэ гэж би хэлж чадахгүй. Гэхдээ бас эдийн засаг гэгч дангаараа асуудлыг шийдчихгүй ээ. Үлэг гүрвэлийн нэг ч олдворгүй оронд түүний музей байна гээд бод доо. Музей нь манайхаас илүү том өргөн. Яах вэ, үзмэрүүд нь хиймэл байгаа. Ямарваа нэгэн улс орны хөгжил тодорхой сайн хэмжээнд хүрэхээр үлэг гүрвэл эртний амьд ертөнц, тэр үед байсан орчныг их сонирхдог. Манай үзмэрүүдийг их сонирхож эх орондоо аваачиж үзүүлдэг байлаа шүү дээ. Финляндад ийм зүйл тохиолдсон. Тэд “Нокиа” хэмээх гар утсыг зохион бүтээгээд инновацаараа дэлхийд хоёрдугаарт жагсч байсан юм. Тэр үедээ манай улсын үлэг гүрвэлийн олдворуудыг эх орондоо аваачиж, үзүүлэх санал тавьж байлаа шүү дээ. Манайд үлэг гүрвэлийн олдвор нь байдаг болохоор соёлын хэмжээнд хүрээгүй ч энэ салбар тодорхой хэмжээнд хөгжиж байгаа байх.

-Энэ олон жил нэг салбарт ажилласан эрдэмтний хувьд дэлхийн олон орны судлаачидтай танилцаж, хамтран ажиллаж явсан байх. Манай улсын шинжлэх ухааны салбарт оруулж буй хөрөнгө оруулалтыг бусад орныхтой харьцуулбал ямар байдаг бол?

-Энэ талаар яаж ч харьцуулаад хэрэггүй. Тэд бидний талаар чухам юу гэж хэлэлцдэгийг мэдэхгүй юм. Би Азийн үлэг гүрвэл судлах нийгэмлэгийн хүндэт ерөнхийлөгчийн алба хашдаг. Хэдэн жилийн өмнө энэхүү нийгэмлэг маань Тайландад олон улсын эрдэмтдийн хурлыг зохион байгуулсан юм. Энэ үеэр нэг зүйлийг мэдсэн. XX зууны 20-иод оны эхээр Тайландад анх төмөр зам тавьж эхэлсэн байна. Тэр үед замын ухалтын ажлаар чулуужсан модны ишний хэсгийг олжээ. 100 гаруй сая жилийн өмнөх үеийн мод гэж гадаадын замын инженер судлаачид тогтоогоод шилэн хоргонд хийж хадгалан Хааныхаа шийдвэрээр музей байгуулах болжээ. Энэ шийдвэр нь одоо хүртэл үргэлжилж байгаа нь сайн хэрэг. Бидэнтэй харьцуулахад үлэг гүрвэлгүй шахуу ч гэсэн шинжилгээний сайн лабораторитой олон музей бий болгож, судалгааны энэ чиглэл өнөө хүртэл хөгжсөөр байна. Ийм орны эрдэмтэд манайд ирэхээрээ бидэнд хэлэхгүй ч гэлээ “Ийм их нөөц баялгийг ашиглаж чадахгүй байна” гэдэг байх гэж би боддог. Дэлхийн олон орноор явж байхад үлэг гүрвэлийн хумс, хүзүү нурууны ганц нэг үе мөч олчихоод түүндээ зориулж музей ажиллуулж байх юм. Гэтэл манайд үлэг гүрвэлийн бүрэн бүтэн, дэлхийд гайхуулах олдвор олонтой боловч, олигтой музей байгуулж, ард түмнийг гэгээрүүлэх ач холбогдлыг ер нь үнэлэх түвшинд хүрэх үгүй нь харамсал төрүүлдэг. Монгол орон нь эртний соёл иргэншилтэй угсаатны хувьд манайд байж болох музейн тоо, чанараар ихээхэн дутагдалтай байгааг нийт олон сайн мэддэг байх.

-Тайланд шиг залгамж халаа бидэнд хэрэгтэй болов уу?

-Тайландын I эзэн хаанаас гаргасан бодлого шийдвэрийг харж одоогийн VIII, IX дэх үеийн эзэн хаан нь улс орноо хөгжүүлж, эртний шим ертөнцийн шинжлэх ухаанд ихээхэн анхаарал тавьж байна. Гэтэл манайд дөрвөн жил тутамд засаг төр, цаашлаад салбар яамны барих бодлого нь солигдоно. Ер нь өмнөх үеийн засаглалынхаа сайн талыг авч хэрэгжүүлж, муу талыг нь орхиж байдаг чиг баримжаа олон улсад байдаг юм билээ. Түүнээс суралцмаар л байгаа юм.

-Монголын палеонтологийн салбарын хөгжил дэлхийд ямар хэмжээнд байна вэ?

-Энэ салбарын судалгааны суурь болох үлэг гүрвэлийн чулуужсан олдвор манайд их бий. Үүгээрээ дэлхийд дээгүүрт орно. АНУ-д үлэг гүрвэлийн судалгаа гэдэг бол 200 гаруй жилийн өмнө бий болсон, тогтчихсон судалгааны салбар. Хэдэн жилийн өмнө дэлхийн сээр нуруутны палеонтологийн 2500 зочинтой олон улсын хурал болсон. Энэ хурлын үеэр Сээр нуруутны палеонтологийн дээд шагнал Ромер-Симпсоны нэрэмжит шагнал авсан Азийн хоёр дахь хүн нь би болсон. Тэр нь гол биш. Харин Монгол орон эртний амьтан ургамлын нөөц баялаг, судалгааны үр дүнгээр олон улсын хэмжээнд сайн нэртэй, цаашид уг судалгааг өндөр хэмжээнд хөгжүүлэх бүрэн боломжтой, дэлхийд цөөхөн улсын нэг нь тул үүнийг урьдынхаас илүү хөгжүүлэхийн оронд цаг алдаж, ихийг бүтээх боломжоо гээж олон жил явлаа даа. Эртний шим ертөнцийг дэлхийд их сонирхдог учир бидэнтэй хамтран ажиллах сонирхол олон улсын хүрээнд багагүй байна. Тэдний талаас хайгуул шинжилгээ, ялангуяа холын замд хэрэглэх тээвэр, шатахуун, бусад зардлыг гаргадаг тул манайд эртний шим ертөнцийн судалгааг шат дараалан явуулах бололцоо тасрахгүй шахуу явагдаж ирснийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Саяхан ЗСБНХУын ШУА-ийн Монголын палеонтологийн экспедицээс БНМАУ-д 1946-1949 онд явуулсан үлэг гүрвэлийн судалгааны 70 жилийн ойн олон улсын бага хуралд ОХУ, Япон, АНУ, Канадын эрдэмтэд оролцож, 20 гаруй илтгэл хэлэлцүүлж, дараа нь дээрх экспедицийн анх нээсэн Нэмэгт уул хавийн үлэг гүрвэлийн олдворт газарт экскурс хийсэн байна. Ер нь үлэг гүрвэлийн олдворт газар болон палеонтологийн ажиллагаатай танилцах, хамтран ажиллахаар Монголд ирээгүй гадаадын нэрт эрдэмтэн ховор шүү.

-Та бол дэлхийн палеонтологийн салбарт танигдсан монгол эрдэмтэн. Монголд төдийгүй дэлхийд палеонтологийн салбарын хөгжилд хууль бус аргаар эд өлгийн зүйл хулгайлагчид их сөрөг нөлөө үзүүлсэн байх. Таныг судалгаа хийж байхад ийм зүйл их тохиолдож байсан уу?

-Тэд чинь гол нь мэргэжлийн бус. Олон олдворыг гадаад руу хууль бусаар гаргасан байгаа. Тоо хэлэх хэцүү юм. Монголчууд ардчилал гэдгийг бүх хүн дуртай юмаа авах эрхтэй гэж ойлгочихсон байсан болов уу. Энгийн нэгэн хүнд бол хэнд ч хэрэггүй хувхай яс гаргасан байна гэж ойлгодог байх. Гэтэл асуудал өөр шүү дээ. “Үндсэн мод” гэж босоогоороо чулуужсан залуухан 50,60-аад ширхэг мод Дорноговь, Өмнөговь аймгийн заагт байсан юм. Одоо бол юу ч байхгүй. Барагцаалбал 600 тн чулуужсан модыг хулгайгаар гаргасан байдаг юм. Ийм том чулууг гаргахад том машин, өргөж тавихад кран хэрэгтэй. Тэр том ачааг гаргаж байхад байгаль хамгаалагч, сумынхан гээд бүгд мэдэж байсан байж таарна.

-Энэ жил таны аав Б.Ринчен гуайн мэндэлсний 110 жилийн ой тохиож байна. Ойг хэрхэн тэмдэглэн өнгөрүүлэв?

-Олон хүний хичээл зүтгэлээр ойг тэмдэглэн өнгөрүүлсэн. Харамсалтай нь төр засгаас оролцох оролцоо алга болж. Би ганцаараа хэлж байгаа юм биш. Т.Галсан гуай хүртэл аавын минь номын нээлтийн үеэр хэлсэн юм. Т.Галсан гуай аавын шавь. Ер нь төрд юу хэрэгтэйг ойлгохоо байжээ. Аавын нэрэмжит Алтанбулагийн дунд сургуулийн өмнө цээж баримлыг нь босголоо.

-Та бол нэртэй хүний зүстэй хүү. Тэр их агуу хүний нэр хүндийг авч явахын тулд их хичээж ирсэн байх?

-Хичээж байна. Гэхдээ миний байгаа байдал зохих хэмжээнд хүрч чадахгүй байна уу даа гэж заримдаа бодох юм. Хүмүүс “Та академичийн хүү өөрөө академич” гэж ярина. Энэ надад тийм чухал биш санагддаг.

-Таны эхнэр Илиада Хабаева бол Монголын балетын урлагийн хөгжилд их хувь нэмэр оруулсан нэгэн. Энэ хүний хөдөлмөрийг монголчууд тэр үедээ тийм ч сайн үнэлж чадаагүй гэдэг. Та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Ю.Цэдэнбалын авгай нь бүжгэн жүжгийн талаар манай эхнэрийг их харддаг байсан юм. Балетыг бас их хөгжүүлэх хэрэгтэй салбар шүү дээ.

-Та ээжийнхээ тухай дурсахгүй юу. “Үнэн” сонинд орчуулагч хийдэг байсан гэсэн?

-Манай ээж залуудаа их үзэсгэлэнтэй гоё хүн байжээ. Их дээд сургуульд суралцаж байгаагүй ч өргөн мэдлэгтэй, ялангуяа уран зохиол, түүхийн талаар. “Үнэн” сонинд орчуулагч хийж, орос монгол хэлээр, бас тэр үед уйгаржин монголоор их сайхан бичдэг байлаа. Тэтгэвэрт гараад МУИС-ийн гадаад хэлний курсэд суралцаж, англи хэлний орчуулагчийн диплом авч байсансан. Урьд нь бас мэдлэгтэй байсан тул сургалтаар жинхэлсэн гэж хэлж болно. Их хэлмэгдүүлэлтийн үеэр Монголын бусад эмэгтэйчүүдийн нэгэн адил багагүй зовлон туулж, амьд гарч, хэдэн хүүхдээ өсгөж чадсан юм. Оюутан болж, Москвад суралцаж байхдаа ээжийгээ би их санадаг байлаа. Аав маань бичсэн, зохиосон бүтээлээ ээжид хамгийн түрүүнд үзүүлж, санаа сэтгэлийг нь үргэлж сонсч байсан гэдэг. “Цогт тайж”, “Бэр цэцэг” өөр бусад зохиолоо ээжид уншиж өгч байсныг сайн санаж байна. Миний бага эгч Шинз бид хоёрт хамгийн хэцүүхэн 1930- аад оны сүүлчээр Оросын сонгодог уран зохиолын ном уншиж, ер нь хүүхэд бидний боловсрох талд ихийг хийсэн, үнэтэй хувь нэмэр оруулахыг хичээж байсан гэж боддог. Ээжийн минь нөлөө, үлгэр жишээ их чухал байсан, одоо ч тэднийг мартахгүй байхыг хичээдэг. Эх, эцгийн үг сургаал төдийгүй амьд үлгэр жишээ, өдөр тутмын хамтын амьдрал ажил, ар гэрийнхний харилцаа холбоо их чухал байдаг юм билээ.

Г.Нямсүрэн