Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Зэвсэгт хүчний Барилга-инженерийн цэргийн удирдах газрын дарга Дамдинсүрэнгийн Жаргалсайхантай ярилцлаа.

-Та Хөдөлмөрийн баатар шагналыг хүртэх мөчдөө нулимсаа арчаад авна лээ.

 Тухайн үед таны сэтгэлд ямар мэдрэмж төрж байв, үнэхээр их огшсон бололтой?

-Би шагнал авна гэж мэдээгүй. “Танай салбарын хүмүүст шагнал гардуулах гэж байна. Та Төрийн ордонд хүрээд ирээч ээ” гэсэн. Салбарынхан маань шагнуулж байгаа учраас би тэнд байх ёстой гэж бодоод шагнал гардуулж буй хүмүүсийн араар зогсож байсан. гэтэл “Та энэ сандал руу суучих” гэлээ. Би ч юм бодсонгүй сууж байтал эхний хүнийг дуудаж шагнал олгосны дараа миний нэрийг дуудаад “Хөдөлмөрийн баатар” гэж хэлэхээр нь гайхаад адилхан нэртэй өөр хүн юм байх гэж бодоод эргэн тойрноо харлаа.Тэгсэн урдаас нэг залуу “Та босно уу” гэхээр нь л сая намайг шагнаж байгааг ойлгоод боссон. Босох зуур л сэтгэл огшоод өмөлзөөд явчихсан. Тэрнээс хойш балмагдалт гарахгүй нэлээн удсан. Өмнө нь олон ч хариуцлагатай албан тушаалыг хашиж байсан. Тэр үед тамга дарж, гарын үсэг зурахдаа буруу юман дээр гарын үсэг зураад тамга дарчихвий гэж их няхуур ханддаг байлаа. дараа нь ажлаа хүлээлгээд өгчихөд “За ямар ч байсан ажлаа сайн хийгээд амжилттай хүлээлгээд өглөө” гээд сэтгэл санаа хүртэл тайван болчихдог. Гэтэл Хөдөлмөрийн баатар цол хүртэнэ гэдэг чинь дараагийнхаа хүнд хүлээлгэж өгнө гэсэн ойлголтгүй. Насан туршид л нэртэй минь дагалдах асар том үүрэг хариуцлага юм гэж ойлголоо.

-Монголчууд анх удаа өөрсдөө төмөр зам барьж ашиглалтад оруулна гэдэг үнэхээр түүхэнд бичигдэх бүтээн байгуулалт юм. 

Төмөр замыг өөрсдөө барьснаар бидэнд ямар давуу тал бий болж байна вэ?

-Монгол Улсын түүхэнд монголчууд өөрсдөө анх удаагаа төмөр зам барьж ашиглалтад орууллаа.Манайд байгаа төмөр замуудыг Оросууд л барьж өгсөн шүү дээ.Энэ замаар өнөөдөр Монгол Улс нийт ачаа бараа эргэлтийнхээ 60-70 хувийг тээвэрлэж, төмөр замын трасст дагаад хүн амын мөн 60-70 хувь нь амьдарч байна.Ер нь төмөр зам дагаад хүн амын төвлөрөл, үйлдвэрлэл, эдийн засаг эрчимтэй явагдаж байдаг. яагаад төмөр зам голлох үүрэгтэй байна гэхээр манай улс далайд гарцгүй орон.

Далайн тээвэр байхгүй учраас хамгийн хямд өртөгтэй төмөр зам эрэлттэй байгаа нь мэдээж. Манай улсын эдийн засаг төмөр зам дагаж хөгжсөн байдаг. Тиймээс л төмөр замыг бид барих ёстой юу гэвэл тийм. Ингэхдээ өөрсдөө барих ёстой. Энэ төмөр замын ажил дээр олон улсын байгууллага судалгаа шинжилгээ хийгээд эхний байдлаар зураг төслийг гаргасан байдаг. Үүнд нэг километр замыг 2.5-3 сая ам.долларт барина гэсэн төсөл ирсэн. Харин бид километр замыг нэг сая ам.доллараар барьчихаж байна. Тэгэхээр бид өөрсдөө төмөр замаа барихад нэгдүгээрт, үнэ хямд тусч байна. Хоёрдугаарт, төмөр замын ажилд зарцуулсан санхүүжилт дотооддоо үлдэж байна. Ийм давуу талтай, дээр нь төмөр зам бидэнд зайлшгүй хэрэгтэй өндөр ач холбогдолтой учраас төмөр зам барина гээд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч арав гаруй жил зүтгэж олон ч саад бэрхшээлийг давж өнөөдөр бид түүхэнд тэмдэглэх бүтээн байгуулалтыг хийж чадлаа. Энэхүү бүтээн байгуулалтад ажилласан нь миний хувьд азтай, бахархалтай явдал боллоо. Ганцхан би биш шүү дээ. Төмөр замын ажлын цаана 10 мянга гаруй ажилчин түүний ар гэрийнхэн, хамаатан садны хамтын хүч бий. Энэ бол өглөө гараад орой гэртээ ирдэг ажил биш. Хэдэн сараар хээр хөдөө, гэр орноосоо хол байгалийн хүнд нөхцөлд өвөл зунгүй хоёр жилийн хугацаанд ажиллаж байж босож байгаа зам. Саад бэрхшээл, жаргал зовлон ч их. Эргээд харахад бид хамтдаа амаргүй цаг хугацааг туулсан байна.

-Тухайлбал, бид өөрсдөө төмөр замаа барихад ямар саад бэрхшээл тулгарч байв. 

Энэ бүхэн бидэнд дараа дараагийн төмөр зам тавихад туршлага болох байх?

-Зэвсэгт хүчин, аж ахуйн нэгжүүд 2-3 ээлжээр 24 цагаар ажилласан. Энэ олон ажилчид, олон байгууллагыг нэг зүгт зангидаж ажиллана гэдэг асуудалтай. Нэг кноп дарахад л бүгд ажиллах ёстой. Гэтэл нэг л утас салбал тэр кноп ажиллахгүй. Үүнтэй адил 120 гаруй байгууллага, арав гаруй мянган хүнийг нэгэн зэрэг ажиллуулахын тулд Зэвсэгт хүчний Барилгын-инженерийн цэргийн удирдах газар менежмэнтээр хангаж ажилласан. Байгууллагуудыг санхүү, удирдлага зохион байгуулалтаар хангахад хүндрэл бэрхшээл бол байсан. Техниктэй, техникгүй, янз бүрийн ажилтантай аж ахуйн нэгжүүд байна. Баахан түрээсийн техниктэй. Нөгөөдүүл нь ажлаа хийхгүй хэрүүл маргаан гарна. Аваар осол гарна. Өвчин зовлон ирнэ. Бэртэж гэмтэнэ гээд зөндөө асуудал байсан. Энэ бүгд рүү л орж хамтарч ажиллаж ажлыг урагшлуулна. Энэ цаг үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, УИХ, Зам тээврийн яам, Батлан хамгаалахын яам, Уул уурхай хөнгөн үйлдвэрийн яамны агентлагууд, “Эрдэнэс Таван толгой” гээд холбогдох газруудын хамтын ажиллагаа сайн байсан. Ерөнхийлөгч сар болгон ажлын явцтай очиж танилцаад холбогдох газруудыг зангидаж, асуудалд үүрэг даалгавар өгч эргэж гүйцэтгэлийг хангах асуудлыг дахин давтахгүй байх зэрэгт хяналт тавьж ажиллаж байсныг дурдах нь зүйтэй. Тиймээс бүгд л ажлаа амжуулахын төлөө хичээсэн. Амжихгүй үед уурлаж бухимдах, хоорондоо маргах бол энүүхэнд шүү дээ. Ковид гарчихсан бүтээн байгуулалтын үе амаргүй цаг хугацаа ч таарлаа.Ковид тэр төмөр замын трасс дээр очоод тархчих юм бол ажил зогсчихно. Олон хүн өвчилнө. Тиймээс ажиллуулж буй хүмүүсээ шинжилгээнд хамруулах, ачаа барааг хотоос тээвэрлэж трасс руу оруулахаас эхлээд бид хууль журмын дагуу ажилласан. Дээр нь гаднаас ирж буй бараа материал хил гааль дээр гацчихна гээд олон л бэрхшээлүүдийг бид туулж ирсэн. Ийм л цаг хугацааны амаргүй үед энэхүү ажлыг гүйцэтгэсэн юм шүү гэж хэлэх нь зүйтэй байх.

-Таван толгой-Зүүнбаян, Таван толгой-Гашуунсухайтын чиглэлд тавигдсан төмөр замын гол ач холбогдол,

 улс оронд үзүүлэх бодит үр өгөөжийн талаар та дэлгэрэнгүй тайлбарлахгүй юу.

 Өндөр өртгөөр зам тавилаа, төмөр зам ямар хэрэгтэй юм гэх хүмүүс ч бий?

-Бид газрын баялагтай орон. Гэтэл энэ баялаг маань гадна, дотны хүмүүсийн гараар ороод гадагшаа урсаад дууслаа.Тэгвэл Монгол Улс “газрын доорх баялаг бүх ард түмний өмч” гээд Үндсэн хуульдаа тусгачихсан байдаг. Хэн нэгэн лицензээр буюу цаасан дээр авсан байж болно. Гэхдээ энэ баялаг бол Монгол Улсын өмч.Тиймээс бид баялгийг боловсруулах, хүний хөлс хөдөлмөр буюу нэмүү өртөг шингээж гаргах ёстой. Коксжих нүүрс дэлхийн зах зээлд тонн нь 200-300 ам.доллар байна. Гэтэл бид Хятад руу гаргахдаа уурхайн аман дээрээс нь тонныг 70 гаруй ам.доллараар зарж байна. Налайхаас нүүрс аваад хот руу оруулж нугалж зардаг. Яг ийм наймааг хятадууд хийгээд байгаа байхгүй юу. Гэтэл бид боловсруулахгүй, түүхийгээр нь ч гаргаж чадахгүй, Хятад улс биднээс авч байна. Тэгэхээр бид нүүрсээ ямар нэгэн байдлаар боловсруулаад үйлдвэрлэл болгоод ажлын байр нэмэгдүүлээд цалин хөлс ажилчдадаа олгоод тэр нь амьжиргаанд нь нэмэр болоод гарсан бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээл дээрх үнээр нь зардаг болбол бүхэл бүтэн улсын эрх ашиг, бодлого зорилго сая бий болно биз дээ. Ийм хэмжээнд л бодож төлөвлөж арван жилийн өмнөөс төрөөс “Төмөр замын талаар баримтлах бодлого” батлуулж тэрний дагуу Аж үйлдвэрийн паркийг Сайншандад байгуулахаар яригдаж, төмөр замын ажлууд хийгдэж байна. Энэ трассын дагуу нийтдээ 30 гаруй орд байгаа. Оюу толгой, Таван толгой, Цагаан суварга, Хармагтай зэрэг томоохон ордууд бий. Тэгвэл өнөөдөр бид Таван толгойг Зүүнбаянтай төмөр замаар холбосноор Сайншандын аж үйлдвэрийн паркийг үйлдвэр болгох боломжтой. Урагшлаад Ханги-Мандал, Эрээн, цаашлаад Бичигт, хойшлоод Эрээн цав гээд Япон, Солонгос, Энэтхэг зэрэг машин үйлдвэрлэдэг гангийн хэрэгцээтэй орнууд руу нүүрсээ гаргах боломж нээгдэнэ. Ганцхан оронтой наймаа хийгээд байхаар ханшийг улам дарж аваад байна. Ийм олон зах зээлтэй болоод ирэхээр нүүрсний үнэ илүү өснө. Дор хаяж тонн нь 100 ам.доллар боллоо гэж бодоход зөвхөн Таван толгойн уурхайгаас олох ашиг нэг триллион гараад явчихна. Монгол Улсыг 90 жил тэжээх байсан бол бүр 150, 200 жилээр тэжээх хэмжээнд хүрэхээр байна. Бүх ордууд эргэлтэд орно. Үүний үндсийг төмөр зам тавиад шийдчихэж байгаа юм. Сая 1.4 их наядаар төмөр зам барьсан. Тэгвэл ирээдүйд үзүүлэх үр өгөөж нь хэдэн зуун жилээр Монгол Улсыг тэжээх ач холбогдол өндөр төсөл юм. Үүнээс гадна төмөр зам тавьснаар тус бүс нутаг хөгжинө, өртөө зөрлөг зэрэг суурьшил бий болно. Ачаа бараа, нүүрс тээвэр гээд эдийн засгийн өсөлт нэмэгдэж, нэг улсын хараат бус эдийн засгийн олон гарцтай болно. Зөвхөн нүүрс ч биш.Хүдрээ ч мөн түүхийгээр нь урд хөрш рүү гаргадаг. Хүдрийн ханш өмнө жил тонн нь 1.7 сая төгрөг байсан бол энэ жил 3.2 сая болсон. Тэгэхээр коксжих нүүрсээр хайлуулаад төмөр болно. Төмрөө цувиад л гаргахад арматур. Гэтэл бид арматур хийж чадахгүй байна. Нүүрс, хүдэр нь байхад бид арматур хийж чадахгүй урд хөршөөсөө тонныг нь 3.2 саяар худалдаж авч байна. Энэ хэрэгцээтэй шаардлагатай зүйлээ бид дотооддоо үйлдвэрлэх хэрэгтэй. Энэ бололцоог төмөр зам нээж өгч байна. Өөр нэг асуудал нь түүхийгээр нь зарж буй нүүрсээ, хүдрээ боловсруулаад гаргавал 200, 300 ам.доллараас илүү бүтээгдэхүүн ч болгож чадах боломж бидэнд байна. Ингэж чадвал цаашдаа энэ их ажилгүйдэл, ядуурлыг өөр түвшинд аваачиж чинээлэг орон болгож чадах төсөл гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Төслийг бид амжилттай эхлүүлж төмөр замаа барьж чадлаа. Монголчууд төмөр замын ач тусыг, ирээдүйд ирэх өгөөжийг төдийлөн мэдэхгүй байх шиг байна. Мэдэхгүйгээр нь далимдуулж зарим хүмүүс ямар ч хэрэггүй төмөр замыг өндөр үнээр барилаа ч гэж ярьж байна.

-Зөвхөн нүүрс, хүдэр гэлтгүй ачаа бараа тээвэрлэлтийн тал дээр ч ач холбогдол өндөртэй

 гэж ойлгоод байгаа?

-Энгийн жишээ татахад, сая бид зам барихдаа бараа материалаа хотоос том оврын автомашинаар татсан. Тэгэхэд нэг машинд 30 тонноос дээш ачаа ачих боломжгүй. Вагон бол нэг чингэлэгтээ 60 тонн ачаа ачдаг. Нэг чингэлэг ачаа 800 мянган төгрөгийн тээврийн үнэтэй бол нэг машин ачаа 3.5-4 сая төгрөгийн үнэтэй. Тэгэхээр нэг чингэлэг ачаа нь хоёр машин гээд бодохоор 8 сая төгрөг. Ерөөсөө ялгаа нь л энэ. Төмөр зам тавина гэдэг маань нэгж бүтээгдэхүүн дээр очиж буй тээврийн зардлыг 10 дахин хямдруулж байгаа юм. Өөр жишээ татахад, Таван толгойгоос Улаанбаатар хот руу утаагүй түлшийг төмөр замаар тээвэрлэж ирээд зардлыг нь тооцоод түлшний зарах өртгийг тооцоход 30 хувь хямдарна гэсэн тооцоо байдаг юм билээ. Тиймээс энэ жил төмөр замаар утаагүй түлшний нүүрсийг хот руу зөөвөрлөхөөр яригдаж байна. Энэ мэтчилэн Оюу толгой, Таван толгой зэрэг томоохон орд газраас ирэх очих хоёр талдаа ачаа тээвэрлэнэ. Дээр нь Чойрт баригдсан Хүдэр боловсруулах үйлдвэр, Дорноговь аймагт баригдаж буй Газрын тосны үйлдвэр байна. Эдгээрт үйлдвэрийн материал зөөвөрлөгдөнө. Түүнчлэн урагшаа Ханги-Мандал, Замын-Үүдээр нүүрс гараад эхэлнэ. Цаашдаа Сүхбаатар Хөөт, Чойбалсан гээд төмөр зам тавигдчихвал нүүрсээ Бичигтийн боомтоор гаргана гээд ач холбогдол, алсын хараа ихтэй ажил. Энэ хэрээрээ сая төмөр замын нээлт олны анхаарлыг ихэд татлаа.

Төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажлын явцад манай улсад суугаа АНУ-ын Элчин сайд, БНХАУ-ын Элчин сайд, БНЭУ-ын Элчин сайд, Японы Элчин сайдууд өөрсдийн биеэр очиж төмөр замын дагуу 416 км явж танилцсан. Дэлхийд эдийн засгаараа өрсөлдөж буй томоохон улсуудын төлөөлөл энэ төсөл дээр очиж танилцана гэдэг нь төслийн ач холбогдол өндөр гэдгийг харуулж байна. Нөгөө асуудал нь өөрсдөө үнэхээр төмөр замаа барьж чадаж уу гэж харсан хэрэг. Тухайлбал, бид газрын тосны үйлдвэрийг Энэтхэгийн зээлээр барьж байгаа. Тэгвэл Энэтхэг улс манайхыг коксжсон нүүрсний ордоо үндсэн төмөр замтайгаа холбочихсон учир нүүрсийг нь зээлдээ авчихаж болно гэж харж эхэлж байна шүү дээ. Бид урд хөрш рүү нүүрсээ зараад мөнгө болгож зээлээ дарснаас шууд нүүрсээ өгчихвөл хамаагүй хялбар, амар шүү дээ. Энэ чинь бас л нэг гарц.

-Цаашдаа энэхүү төмөр замтай адил ач холбогдол өндөртэй бодлогын түвшинд 

хөдлөх бүтээн байгуулалтаас дурдвал?

-“Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлого”-ын нэгдүгээр үе шат нь Таван толгойгоос Зүүнбаян чиглэлийн 416 км төмөр зам, Дорноговиос Сүхбаатар руу Хөөт, Чойбалсангийн чиглэлд нийтдээ 700 орчим км зам тавигдана.Үүний 416 км замыг барьчихсан гэсэн үг. Хоёрдугаар үе шат нь Гашуусухайт Ханги Мандал, Бичигт гэсэн чиглэлд тавигдах төмөр зам бол гуравдугаар үе шат нь баруун тийшээ Шивээхүрэн, Говь-Алтай Баян-Өлгийг холбосон замууд байгаа. Ингээд Монгол Улс урд хэсгээрээ зүүнээс баруун тийш холбосон төмөр замтай болох л бодлого хэрэгжих юм. Одоо Таван толгойгоос Гашуусухайт чиглэл рүү 260 км төмөр зам тавигдаад дуусах шатандаа явж байна.Энэхүү төмөр зам тавигдсанаар Монгол Улс эдийн засгийн хувьд айх аюулгүй болж байна.

-Бид аль болох л гадагш урсах мөнгийг дотооддоо үлдээх талаар ярьж байна. 

Таны ажигласнаар цаашдаа томоохон бүтээн байгуулалтад юуг анхаарах хэрэгтэй байна вэ..?

-Монгол Улс байгалийн баялгаа ашиглахдаа боловсруулах хэрэгтэй. Нүүрс, хүдрээ боловсруулах хэрэгтэй байна. Төмөр замын нийт төсөв 1.4 их наяд төгрөг. Үүнд санхүүгийн шинжилгээ хийж үзэхэд арматур, зам төмөр зэрэг төмөр хийцлэлүүдийг гаднаас худалдаж авахад 500 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулсан бол 900 гаруй тэрбум нь дотооддоо үлдсэн. Жишээ нь, Бетон дэр гэхэд 210 орчим тэрбум, гүүрэнд 140 гаруй тэрбум, газар шорооны ажил 300 тэрбум болж дотооддоо үлдсэн байна. Тэгэхэд бид арматурыг дотооддоо үйлдвэрлэх бүрэн боломжтой. Тиймээс хүдэр боловсруулах үйлдвэрийг барих зайлшгүй шаардлагатай. Тэгэхээр бид эхний ээлжинд өөрсдөдөө байгаа түүхий эдээ боловсруулах нь чухал байна. Дэд бүтцийг нь тавиад өглөө. Одоо Аж үйлдвэрүүдийн паркийг байгуулах хэрэгтэй. Үүнд мэдээж эрчим хүч ашиглагдана. Эрчим хүчээ бид гаднаас биш, дотооддоо үйлдвэрлэхийн тулд дулааны цахилгаан станц, Усан цахилгаан станцуудыг даруй барих шаардлагатай. Энэ бол нэг номерын асуудал. Энэ тал дээр улсаас баримталж буй бодлогын хүрээнд бид хамтарч ажиллах саналаа хүргүүлсэн байгаа.

Дараагийн асуудал бол малаас гарч буй түүхий эдийг боловсруулах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол бид түүхийгээр нь гаргаад эргээд бүтээгдэхүүн болгоод ирэхээр нь хэд нугалсан үнээр худалдаж аваад байдаг. Ямар нэгэн байдлаар боловсруулаад гаргах л хэрэгтэй. Манай улсын эдийн засгийн эх уурхай нэгт уул уурхай бол нийт хүн амын амьжиргаа мал ахуй дээр яваад байна. Тиймээс малыг эрсдэлээс хамгаалах хэрэгтэй. Малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулдаг болох хэрэгтэй. Тэжээлийн ургамлыг тариалах, цөлжилтөөс хамгаалах, бэлчээрийн даацыг зөв зохистой ашиглах зэргийг анхаарах хэрэгтэй байна. Энэ тал дээр бодлогоор зөв зохион байгуулалтаар ажиллах нь чухал болов уу гэж бодож байна.

-Ер нь томоохон бүтээн байгуулалтад Зэвсэгт хүчний байгууллага, цэргийн анги гар бие оролцох нь

 ажлын бүтээмжид ихээхэн нөлөөтэйг давхар энэ төслөөр харууллаа. Тийм үү?

-Зэвсэгт хүчин энэ төсөлд оролцсоноороо техник, тоног төхөөрөмж, материаллаг бааз, хүн хүчний нөөц бололцоо маш их сайжирсан. Ажилласан алба хаагчдын хувьд ч үр өгөөжтэй гэж үзэж байгаа. Хугацаат цэргийн албан хаагчид гэхэд өдрийн 69 мянган төгрөг авна гэдэг маань сард хоёр сая далан мянган төгрөгийн цалин. Цэргийн албаа хаагаад цалингаа давхар авчихна. Тэгэхээр нэг талдаа хугацаат цэргийн албаа хаагаад ажил хийж сураад, гэртээ мөнгөтэй харьж байгаа нь цаашдаа энэ хүн хөдөлмөрлөөд хоолоо олоод идчихнэ, алзахгүй гэсэн бас нэг давуу тал юм. Нөгөө талаасаа Зэвсэгт хүчин энэ ажилд оролцсоноороо богино цаг хугацаанд ажил гүйцэтгэх үндэс суурь нь тавигдсан. Төмөр замын доод бүтэц гэдэг бол төмөр замын нийт ажлын гуравны хоёртой тэнцэх ажил.

Далан барих, хоолой хийх зэрэг ажлыг газар дээр нь хийж гүйцэтгэдэг. Энэ их ажлыг Зэвсэгт хүчин богино хугацаанд удирдаж зохион байгуулсан. Зэвсэгт хүчний давуу тал юу вэ гэхээр нэг командаар цаг наргүй ажиллаж чаддаг бүрэлдэхүүн байхгүй юу. Учир нь ажил хийгээд цалингаа авчихна. Хэн нэгний эрх ашиг зөрчигдөхгүй.Бид болж л өгвөл ажиллаж байвал ам тосдоно шүү дээ.

ДАВААНЯМЫН ДАВААСҮРЭН

Эх сурвалж: ӨДРИЙН СОНИН